Czerniak (melanoma) to rzadka odmiana raka skóry. Może się szybko szerzyć, a zwlekanie z leczeniem stwarza śmiertelne zagrożenie.
OBJAWY CZERNIAKA
Czerniak jest spowodowany patologicznym rozrastaniem się (proliferacją) melanocytów – wyspecjalizowanych komórek wytwarzających ciemny barwnik zwany melaniną. Zadaniem melaniny jest ochrona skóry przed promieniowaniem ultrafioletowym.
Niewielkie skupiska melanocytów tworzą znamiona skórne, powszechne u dzieci i młodzieży. Czerniak złośliwy może się rozwinąć ze znamienia lub w niezmienionej skórze. Porada lekarska jest konieczna, gdy znamię szybko się zmienia:
- powiększa się;
- tworzy nieregularne brzegi;
- zmienia barwę (ciemnieje);
- sączy się, krwawi lub swędzi.
W rzadszych przypadkach czerniak może się rozwinąć w gałce ocznej – w tęczówce lub naczyniówce (wyściółce gałki ocznej).
Zdarzają się też czerniaki w łożysku paznokcia, w nosie lub błonie śluzowej narządów wewnętrznych, np. przełyku. Objawy zależą od lokalizacji nowotworu, mogą więc polegać na utrudnieniu połykania, krwawieniach z nosa lub zaburzeniach widzenia.
ODMIANY CZERNIAKA
Szerzący się powierzchownie: około 70% przypadków. Występuje głównie na plecach u mężczyzn, a na kończynach dolnych u kobiet. Komórki guza wnikają w głębsze warstwy skóry, lecz najpierw rozprzestrzeniają się poziomo. Wczesne ujawnienie nowotworu daje szansę szybkiego wycięcia, zanim zacznie się rozrastać w głąb, co oczywiście zwiększa możliwość pełnego wyleczenia.
Odmiana guzkowa czerniaka: guzek na skórze, który może krwawić, najczęściej zlokalizowany na klatce piersiowej lub na plecach. Rozrasta się tylko w wymiarze pionowym i ma wielką skłonność do szerzenia się na inne narządy (przerzutów);
Czerniak zlokalizowany w tzw. dosiebnych częściach kończyn – na dłoniach, podeszwach lub w pobliżu paznokci bądź pod nimi; w tym ostatnim przypadku powoduje to tylko zmianę barwy paznokcia.
Złośliwe plamy soczewicowate, płaskie ciemnobrązowe plamki, często pojawiające się na twarzy starszych osób narażonych na nadmierne promieniowanie słoneczne. Po wielu latach uśpienia zmiany mogą zacząć się szerzyć.
PRZYCZYNY CZERNIAKA
Przyczyną powstawania czerniaków złośliwych jest ekspozycja na promienie ultrafioletowe, emitowane przez:
- słońce – nadmierna ekspozycja na światło słoneczne prowadzi do uszkodzenia skóry i predysponuje do wystąpienia czerniaka. Przypadkowe oparzenie słoneczne wiąże się z większym ryzykiem czerniaka niż długotrwała ekspozycja na promienie słoneczne;
- lampy w solariach – podobnie jak słońce, lampy te wytwarzają promieniowanie ultrafioletowe, które może uszkadzać skórę.
Czynniki ryzyka
Do znanych czynników zwiększających ryzyko wystąpienia czerniaka zalicza się:
- jasną karnację;
- oparzenia słoneczne doznane w dzieciństwie zwiększają ryzyko czerniaka w przyszłości;
- obfitość znamion na skórze -wydaje się, że osoby z bardzo licznymi znamionami (ponad 100) są bardziej zagrożone rozwojem czerniaka.
Występowanie czerniaków
W ostatnich latach obserwuje się drastyczny wzrost liczby przypadków raka skóry. W Wielkiej Brytanii odnotowuje się obecnie ponad 40 tys. nowych przypadków rocznie, co stawia je na wysokiej pozycji wśród innych nowotworów. Dwa najczęściej występujące raki skóry to rak płaskokomórkowy i rak podstawnokomórkowy. Czerniaki złośliwe stanowią 10% przypadków raka skóry.
Czerniaki spotyka się u ludzi w każdym wieku, choć najczęściej pomiędzy 40 a 60 rokiem życia, częściej u kobiet. W około 10% przypadków czerniak wystąpił u kogoś z bliskich krewnych pacjenta.
JAK ROZPOZNAĆ CZERNIAKA?
Kliniczne rozpoznanie czerniaka należy potwierdzić biopsją. W znieczuleniu miejscowym wycina się zmianę wraz z częścią otaczającej ją niezmienionej skóry i bada pod mikroskopem. Czasem konieczne jest powtórne, dość rozległe wycięcie skóry (by usunąć resztki komórek rakowych), a ubytek pokrywa się skórą pobraną z innej okolicy.
Podejmuje się działania, aby się upewnić, czy nie doszło do rozsiania guza do innych okolic ciała. Bada się w tym celu okoliczne węzły chłonne, które są pierwszą „stacją” szerzącego się nowotworu. Wyczuwalne węzły (np. pachowe lub pachwinowe) trzeba wyciąć i poddać badaniu histopatologicznemu.
Często usuwa się 6-10 węzłów do takiego badania. Gdy w którymkolwiek z nich stwierdzi się komórki nowotworowe, wykonuje się operację radykalną, polegająca na wycięciu wszystkich węzłów chłonnych w zagrożonej okolicy. Im więcej węzłów wykazuje obecność komórek nowotworowych, tym większe prawdopodobieństwo, że doszło już do przerzutu guza do innych okolic ciała. Wykonuje się zdjęcia rentgenowskie klatki piersiowej, scyntygrafię układu kostnego i tomografię narządów jamy brzusznej.
LECZENIE CZERNIAKA
Czerniaki zwykle usuwa się w znieczuleniu miejscowym, choć usuwanie większych i głębiej wnikających guzów wymaga znieczulenia ogólnego, zwłaszcza że operacja często wiąże się z pobraniem z innej okolicy materiału do przeszczepu. Wycięcie musi być szerokie i głębokie, by zapewnić usunięcie wszystkich komórek nowotworowych.
Jeśli po usunięciu czerniaka i powiększonych okolicznych węzłów chłonnych nie ma żadnych oznak szerzenia się procesu nowotworowego, nie ma potrzeby kontynuacji leczenia. Gdy dojdzie już do przerzutów poza węzły chłonne, np. do płuc lub wątroby, nie ma żadnej możliwości leczenia. Można się uciec do chemioterapii, ale zwykle jest ona nieskuteczna.
Samobadanie
Zaleca się, by chorzy sami kontrolowali okoliczne węzły chłonne i regularnie pojawiali się na badaniach kontrolnych w specjalistycznej przychodni, gdyż węzły chłonne powiększające się w jakiś czas po wycięciu guza można usunąć. Nadal bardzo ważne pozostaje zapewnianie skórze ochrony przed słońcem.
Wciąż trwają badania w następujących kierunkach:
- szczepienia ochronne – podejmowane są próby wytworzenia szczepionki zawierającej przekształcone komórki czerniaka, która wzmagałaby reakcję organizmu skierowaną przeciw komórkom nowotworowym;
- immunoterapia – polegająca na stosowaniu substancji występujących w ludzkim układzie odpornościowym, takich jak interferon.
ROKOWANIE I ZAPOBIEGANIE
Najważniejszym czynnikiem prognostycznym jest grubość guza (stopień jego inwazji w głąb, i do kolejnych warstw skóry).
Metodę oceny ryzyka opracował w 1970 r. amerykański histopatolog A. Breslow i nosi ona jego imię. Według metody Breslowa grubość guza mniejsza niż 1,5 mm pozwala przewidywać, że 90% chorych z takim guzem przeżyje co najmniej 5 lat od chwili rozpoznania (5-letnia przeżywalność). Gdy guz ma grubość od 1,5 do 3,5 mm, odsetek 5-letnich przeżyć spada do 70%. Guzy o grubości ponad 3,5 mm I dają szansę przeżycia 5 lat tylko i 40% pacjentów.
Zapobieganie
W związku z przekonaniem, że czerniaki złośliwe mają swą przyczynę w uszkodzeniu skóry przez promienie ultrafioletowe, skuteczną formą zapobiegania jest ograniczenie ekspozycji na te promienie. Na środki ochronne składa się:
- skracanie czasu przebywania na słońcu, zwłaszcza osób o jasnej karnacji. Zmniejszająca się ochronna warstwa ozonowa w górnych częściach atmosfery ziemskiej przepuszcza więcej promieni ultrafioletowych, zatem trzeba szerzej korzystać z ochronnych kremów z tzw. filtrem słonecznym;
- chronienie dzieci przed nadmierną ekspozycją na słońce;
- zachowanie umiaru przy korzystaniu z solariów;
- zgłaszanie się do lekarza w wypadku zauważenia istotnych zmian wyglądu wrodzonych znamion, w tym swędzenia lub krwawienia.
