Choroby układu hormonalnego
Gruczołami wydzielania wewnętrznego (gladulae sine ductibus) nazywa się takie narządy gruczołowe, które nie mają przewodów wyprowadzających, a ich wydzieliny, zwane hormonami, przedostają się bezpośrednio do krwi. Układ dokrewny wytwarza ponad 50 różnych hormonów. Rolą hormonów jest regulowanie i koordynowanie czynności narządów oraz utrzymywanie stałości składu środowiska wewnętrznego.
Do gruczołów dokrewnych należą:
- przysadka mózgowa
- szyszynka
- grasica
- gruczoł tarczowy
- gruczoły przytarczyczne
- gruczoły nadnerczowe
- trzustka
- gruczoły płciowe: jądra i jajniki.
Można do nich zaliczyć również podwzgórze niebędące typowym gruczołem dokrewnym, ale odgrywające kluczową rolę w regulacji hormonalnej dzięki wydzielaniu neurohormonów uwalniających i hamujących działanie przedniego płata przysadki mózgowej.
Przysadka mózgowa (hypophysis) jest nieparzystym gruczołem położonym na podstawie mózgu w zagłębieniu siodła tureckiego. Łączy się ona z podstawą mózgu za pomocą lejka.
W przysadce można wyróżnić:
- płat przedni
- część pośrednią
- płat tylny.
Przysadka mózgowa stanowi ogniwo łączące układ nerwowy z układem dokrewnym. Odgrywa ona także nadrzędną rolę w stosunku do pozostałych gruczołów wewnątrzwydalniczych, wydzielając hormony, które sterują ich działaniem.
Płat przedni przysadki wytwarza:
- Hormon wzrostu (somatotropinę) – działający bez pośrednictwa, wprost na tkanki, stymulując wzrost kości
- Prolaktynę – pobudzającą gruczoły piersiowe do produkcji mleka
Hormony gonadotropowe:
Hormon folistymulujący (folitropina) – odpowiedzialny za dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych u kobiet i plemników u mężczyzn
- Hormon luteinizujący (lutropina) – stymulujący uwalnianie komórek jajowych, produkcję progesteronu u kobiet lub testosteronu u mężczyzn
- Hormon tyreotropowy (TSH) – pobudzający tarczycę do produkcji tyroksyny
- Hormon adrenokortykotropowy (ACTH – tzw. kortykotropina) – pobudzający wydzielanie hormonów kory nadnerczy (glikokortykosteroidów – wpływających na przemianę węglowodanową i funkcje immunologiczne).
Płat tylny przysadki uwalnia:
- Oksytocynę – wywołującą skurcze mięśni gładkich macicy, pobudzającą wydzielanie mleka
- Hormon antydiuretyczny – pobudzający wchłanianie zwrotne wody w nerkach, kontrolujący tym samym stężenie soli we krwi i hamujący wydzielanie moczu.
Szyszynka (corpus pineale) leży pomiędzy górnymi wzgórkami pokrywy śródmózgowia, ma kształt spłaszczonego stożka. Szyszynka zbudowana jest z nieregularnych komórek z licznymi wypustkami, tzw. pinealocytów. Czynności szyszynki nie są do końca znane. Uznaje się, że wytwarza ona melatoninę, regulującą aktywność gruczołów płciowych i wpływającą na rytm biologiczny człowieka.
Grasica (glandula thymi) położona jest w śródpiersiu przednim, bezpośrednio za mostkiem. Składa się z dwóch płatów o budowie zrazikowej. W okresie noworodkowym i dziecięcym jest dużym gruczołem, następnie zanika, zmieniając się w śródpiersiowe dało tłuszczowe.
Rola grasicy, podobnie jak i szyszynki, nie została całkowicie poznana. Wiadomo jednak, iż odgrywa ona istotną rolę w okresie rozwoju organizmu, ma wpływ na rozwój szkieletu i układu odpornościowego, stymulując produkcję białych krwinek – limfocytów T, oraz hamuje przedwczesny rozwój gruczołów płciowych.
Gruczoł tarczowy (glandula thyroidea) jest narządem nieparzystym, leżącym w środkowo-przed-niej części szyi, przed tchawicą i krtanią. Zbudowany jest z dwóch płatów bocznych połączonych nieparzystą częścią środkową zwaną węziną. Często od węziny odchodzi ku górze niewielki płat piramidowy. Powierzchnia gruczołu tarczowego jest pokryta łącznotkankową torebką która wnika w głąb gruczołu, dzieląc go na zraziki.
Miąższ gruczołu tarczowego zbudowany jest z pęcherzyków gruczołowych wypełnionych koloidem. Pęcherzyki te zawierają hormony wytwarzane przez tarczycę: tyroksynę i trójjodotyroninę.
Hormony wytwarzane przez tarczycę mają istotny wpływ na przemianę materii i energii, rozwój fizyczny i umysłowy, a także na stan układu nerwowego.
Gruczoły przytarczyczne (glandulae parathyroideae) występują jako dwie pary i leżą na tylnej powierzchni gruczołu tarczowego lub są ukryte w jego miąższu. Mają one postać okrągłych lub owalnych, nieco spłaszczonych tworów, wielkości ziarna grochu lub fasoli. Gruczoły te wytwarzają parathormon, mający wpływ na regulację przemiany wapniowej i fosforanowej w organizmie. Niedobór tego hormonu powoduje zwiększenie stężenia jonów fosforu we krwi, przy jednoczesnym spadku stężenia wapnia. Jego nadmiar prowadzi natomiast do wypłukiwania wapnia z kości i zwiększenia jego stężenia we krwi.
Gruczoły nadnerczowe (glandulae suprarenales) to dwa niewielkie, płaskie twory, leżące na górnych biegunach nerek. Są otoczone łącznotkankową torebką, która oddziela je od nerek. Prawe nadnercze ma kształt trójkątny, natomiast lewe ma kształt półksiężycowaty. Tkanka gruczołu nadnerczy składa się z części zewnętrznej zwanej korą nadnerczy oraz części wewnętrznej zwanej rdzeniem nadnerczy. Obie te części znacznie różnią się od siebie pod względem pochodzenia, budowy i czynności.
Kora nadnerczy wytwarza hormony:
- regulujące gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu (mineralokortykosteroidy, np. aldosteron)
- wpływające na przemianę cukrów, tłuszczy i białek oraz na odporność organizmu (glikokortykosteroidy, np. kortyzol)
- wpływające na rozwój cech płciowych (androgeny).
Rdzeń nadnerczy wytwarza natomiast adrenalinę i noradrenalinę. Hormony te w odpowiedzi na stres przygotowują organizm do reakcji „walka lub ucieczka”.
Mechanizmy wytwarzania poszczególnych hormonów są ściśle kontrolowane przez organizm ludzki, a ich uszkodzenie prowadzi do zaburzeń w postaci nadczynności lub niedoczynności nadnerczy.
Synteza hormonów nadnerczy jest kontrolowana przez hormon adrenokortykotropowy (ACTH) wydzielany przez przysadkę mózgową.
Aparat wyspowy trzustki składa się z tzw. wysp trzustkowych Langerhansa. Są to okrągłe skupienia komórek nabłonkowych porozrzucane nieregularnie w obrębie tkanki trzustkowej. Ich ilość i wielkość jest zmienna. Poukładane są w pasma pozostające w ścisłym związku z naczyniami krwionośnymi. W wyspach trzustkowych można wyróżnić trzy rodzaje komórek: alfa, beta i gamma. Trzustka odpowiedzialna jest za produkcję insuliny (obniżającej stężenie cukru we krwi) lub glukagonu, podnoszącego stężenie cukru we krwi.
Gruczoł płciowy męski – jądro (testis) jest parzystym złożonym gruczołem cewkowym, w którym oprócz produkcji hormonów — testosteronu, odpowiedzialnego za męskie cechy płciowe (gruby głos, owłosienie twarzy, muskulatura) – wytwarzane są także gamety męskie, czyli plemniki.
Jądro ma kształt i wielkość spłaszczonego orzecha włoskiego. Jest zawieszone luźno na powrózku nasiennym w worku mosznowym. Wewnątrzwydzielniczą część jądra stanowią komórki śródmiąższowe jądra (Leydiga).
Gruczoł płciowy żeński – jajnik (ovarium) jest parzystym gruczołem o wielkości małego orzecha włoskiego. Leży w miednicy mniejszej, umocowany za pośrednictwem krezki w więzadle szerokim macicy oraz na więzadle wieszadłowym jajnika i więzadle właściwym jajnika (jajniki produkują hormony żeńskie – estrogeny).
Produkcja hormonów płciowych żeńskich pozostaje w ścisłym związku z cyklem jajnikowym, z czynnością pęcherzyka jajnikowego i ciałka żółtego. Jajniki wytwarzają przede wszystkim estrogeny i progesteron.
