Zioła lecznicze – spis, zastosowanie i właściwości

Ziołolecznictwo

Ziołolecznictwo jest jedną z metod leczniczych opartą na naturalnych lekach roślinnych, które są cennym uzupełnieniem terapii przy użyciu chemicznych leków syntetycznych.

Jakkolwiek zioła były znane i stosowane już od wieków, to jednak dopiero obecnie coraz więcej poświęca się im uwagi i coraz więcej powstaje prac naukowych analizujących działanie i właściwości fitochemiczne, farmakologiczne i kliniczne leków roślinnych. Wyniki tych badań pozwalają dokładnie i nieraz bardziej krytycznie spojrzeć na możliwości ziołolecznictwa i granice jego stosowania. W szczególności poznano liczne składniki ziół, wykazując znaczną złożoność ich składu chemicznego. Umożliwiło to z jednej strony wyodrębnienie z surowców roślinnych wielu cennych, biologicznie aktywnych substancji, poznanie ich właściwości i wprowadzenie niektórych z nich do lecznictwa, a z drugiej pozwoliło na określenie wartości poszczególnych surowców roślinnych (ziół) jako złożonych, kompleksowych leków, których efekt leczniczy jest wypadkową współdziałania różnych grup substancji.




Obecnie jesteśmy świadkami dużej popularności ziołolecznictwa, co tłumaczone jest nawrotem do stosowania leków naturalnych, także w ramach samolecznictwa, co w pewnym stopniu odciąża publiczną służbę zdrowia.

Postacie leków roślinnych

Wysuszone części roślin określane jako surowce roślinne (zioła) mogą być użytkowane leczniczo w różny sposób:

• mogą służyć do wyodrębnienia określonych składników biologicznie czynnych (np. nasiona kasztanowca),
• mogą być przerabiane na wyciągi (ekstrakty), płyny lub soki (np. kwiatostany głogu, liście miłorzębu, ziele dziurawca),
• mogą być użytkowane w formie prostych pojedynczych ziół lub mieszanek ziołowych.

Surowce roślinne są sprzedawane w aptekach lub sklepach zielarsko-drogeryjnych, najczęściej w postaci krajanej, owoce i nasiona często w postaci nie rozdrobnionej, czasem zmiażdżone lub sproszkowane.

Niektóre zioła pojedyncze (np. mięta pieprzowa, rumianek, melisa, kwiatostan lipy) są sprzedawane w postaci saszetek (fiksów), ułatwiających ich stosowanie, np. jako codziennych herbatek. Ostatnio w tej postaci są również produkowane mieszanki ziołowe.

Mieszanki ziołowe

Mieszanki ziołowe (Species), zawierające kilka lub kilkanaście surowców, mają zazwyczaj określony kierunek działania, np. zioła moczopędne (Species diureticae). W ich skład wchodzą zioła o znanym w miarę silnym działaniu oraz często im towarzyszące zioła uzupełniające, poprawiające smak, zapach itp. W zasadzie mieszanka ziołowa powinna zawierać 3-6 gatunków ziół, natomiast proponowane nieraz mieszanki zawierające 10-20 składników są wątpliwej wartości, ponieważ poszczególne składniki ziołowe występują w nich w bardzo niskiej, nieefektywnej dawce.

Urzędowy spis leków podaje przepisy na wiele mieszanek ziołowych, a mianowicie:

• zioła do płukania gardła,
• zioła ułatwiające gojenie się ran,
• zioła przeciwkaszlowe,
• zioła przeciwbiegunkowe,
• zioła przeciwgorączkowe,
• zioła przeciwreumatyczne,
• zioła żółciopędne,
• zioła ułatwiające trawienie,
• zioła moczopędne,
• zioła wykrztuśne,
• zioła przeczyszczające,
• zioła przeciwtrądzikowe,
• zioła zmniejszające nadwagę,
• zioła poprawiające apetyt.

Zastosowanie terapeutyczne mieszanek ziołowych opiera się przede wszystkim na doświadczeniu, rzadziej na pracach, obserwacjach klinicznych lub farmakologicznych, co powoduje, że nie zawsze są chętnie zapisywane przez lekarzy, którzy w ramach studiów medycznych dowiadują się bardzo niewiele na ich temat. Jednakże w domowym zastosowaniu, szczególnie jako środki prewencyjne, a także lecznicze spełniają swoją rolę w lekkich, a uciążliwych schorzeniach.

W ziołolecznictwie stosowane są surowce roślinne w różnych postaciach. Efektywność leków roślinnych zależy w dużym stopniu od formy, w jakiej są one stosowane.

Najprostszymi postaciami leków roślinnych są pojedyncze zioła lub ich mieszanki, z których najczęściej przyrządza się napary, odwary lub maceracje.

Jak przygotować napar z ziół?

Napar przygotowuje się z ziół zawierających m.in. olejki eteryczne i inne wrażliwe na wyższą temperaturę substancje, przede wszystkim z ziela, liści i kwiatów, z których to surowców substancje czynne stosunkowo łatwo przechodzą do roztworów wodnych.

W warunkach domowych napary przygotowuje się przez zalanie rozdrobnionego surowca roślinnego (w podanej ilości) określoną ilością wrzącej wody i pozostawia pod przykryciem 15 minut, po czym przesącza przez gęste sitko. W zasadzie przygotowuje się każdorazowo nową porcję naparu, gdyż napary ziołowe są nietrwałe. Można naparzyć większą porcję, ale najwyżej na jeden dzień, wlewając gorący napar do termosu.

Sposób przyrządzania naparu

Zwykle stosuje się do naparów następujące proporcje składników: 1 łyżka stołowa ziół na szklankę wody; niektóre surowce są sporządzane według innych przepisów.

Uwaga! Wyżej wymienione warunki sporządzania naparów traktować należy jako standardowe. Szczególnie czas i temperatura naparzania są bardzo istotne dla uzyskania w naparze maksimum sub-stancji czynnych. Tak np. autorzy niemieccy udowodnili ostatnio, że dla optymalnej ekstrakcji związków flawonoidowych (które bardzo często są czynnymi składnikami surowców roślinnych) właściwe jest sporządzanie naparów przez ekstrahowanie sproszkowanych surowców flawonoidowych w ciągu 30 minut w temperaturze 95°C.

Ostatnio przyjęło się sporządzanie surowców z ziół saszetkowych (fiksów). Sposób ten jest wygodny i prosty, ma jednak też pewne minusy, jakimi są: nieznana jakość zawartych w saszetce ziół, nie zawsze odpowiednia ilość głównego składnika działającego (w przypadku mieszanek – odnośnie do surowca). Nadaje się przede wszystkim dla ziół pojedynczych (np. mięta, kwiatostan lipy), pitych jako herbatki domowe bez specjalnych ukierunkowań leczniczych.

Dawkowanie w warunkach domowych mogą ułatwić orientacyjnie następujące dane: łyżka stołowa ziół to 5-8 g, łyżeczka do herbaty ziół to 2-3 g, szklanka wody to 200-300 ml, filiżanka wody to 100-120 ml.

Jak przygotować odwar z ziół?

Odwar przyrządza się z ziół o twardej konsystencji (kora, kłącze, korzeń, owoc) lub z takich, które zawierają substancje trudno przechodzące do roztworu wodnego.

Sposób przyrządzania odwaru

Określoną ilość surowca roślinnego zalewa się przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej i podgrzewa do wrzenia, utrzymując stan wrzenia przez 3-15 minut w zależności od rodzaju surowca (kory dłużej), po czym po odstaniu odsącza się. Można również przygotować odwar na jeden dzień do termosu. Proporcje jakościowe podobne są jak przy naparach, jednak istnieją liczne wyjątki (szczegóły w tekście).

Uwaga! Do przyrządzania obu wymienionych postaci leków roślinnych powinny być używane naczynia emaliowane. Surowców zawierających olejki eteryczne nie należy gotować.

Maceracje (nastoje)

Sporządza się je głównie z surowców zawierających śluz (nasiona lnu, korzeń prawoślazu).

Sposób przyrządzania

Określoną ilość surowca zalewa się wodą o temperaturze pokojowej na 5-6 godzin, po czym odsącza się macerat przez rzadkie sito i lekko ogrzewa. Każdorazowo powinna być sporządzona nowa porcja.

Inne postacie leków roślinnych

Stosowane w lecznictwie domowym, produkowane są przemysłowo lub wykonywane w aptece. Zaliczamy do nich:

Nalewki (Tincturae): sporządzone są z suszonych surowców roślinnych przy użyciu alkoholu.

Wyciągi (Extractd): najczęściej mają postać płynną, sporządzane są z wysuszonych surowców roślinnych przy zastosowaniu wrzącego alkoholu (dla stabilizacji).

Soki (Succi): wyciskane są z ziół świeżych, często z dodatkiem środków stabilizujących (alkohol, gliceryna).

Syropy (Sirupi): sporządzane są z wyciągów z ziół przez wygotowywanie z cukrem.

Olejki do inhalacji: są to olejki eteryczne otrzymane przez destylację z parą wodną z odpowiednich surowców roślinnych.

Tabletki, drażetki ziołowe: są sporządzane fabrycznie z ziół proszkowanych lub też wyciągów roślinnych. Ostatnio coraz częściej pojawiają się w obrocie aptecznym. Ich wartość zależy od standaryzacji składników biologicznie czynnych.

Kapsułki: Zawierają często oleje roślinne (np. olej wiesiołkowy), są dogodną formą do zastosowania w warunkach domowych.

Granulaty: Zawierają na ogół wyciągi roślinne, czasem z dodatkiem innych substancji i sporządzone w postaci granulowanej z cukrem, są produkowane przemysłowo. Nie są wskazane dla chorych na cukrzycę. Łatwo ulegają skażeniu mikrobiologicznemu.

W obrocie aptecznym spotykane są jeszcze różne inne postacie leków roślinnych, jak:

• maście.
• mazidła,
• pasty,
• żele (ostatnio coraz częściej używane).

Wszystkie postacie leków roślinnych znajdujące się w obrocie aptecznym i poza aptecznym muszą być zarejestrowane w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej oraz posiadać numer rejestracyjny.

W warunkach domowych często zastosowanie mają stosunkowo proste formy użycia ziół, jak:

• okłady,
• przemywania,
• nasiadówki,
• kąpiele,
• inhalacje.

W tych przypadkach stosuje się napary lub odwary z określonych gatunków ziół w odpowiedniej proporcji, doprowadzone do temperatury ciała.

Pozostałe formy stosowania ziół

Inhalacje (wdychiwania)

Są też formą bardzo pospolitą w stosowaniu leków ziołowych lotnych. Do inhalacji przez usta i nos (przez kilka minut) zazwyczaj stosuje się olejki eteryczne w ilości kilku (kilkunastu) kropel na napar z rumianku lub wrzącą wodę. Głowę przykrywa się przy tym ręcznikiem. Można również wdychać pary lotnych substancji przez odwrócony lejek, którym nakrywa się naczynie z naparem ziół wraz z olejkiem.

Nasiadówki (kąpiele)

Przyrządza się je w wannie, odpowiednio dużej miednicy lub na folii, którą obciąga się sedes, tak aby pośrodku powstało odpowiednie wgłębienie. W zależności od umiejscowienia schorzenia (np. żylaki odbytu) nasiadówki mogą być głębokie lub płytkie.

Sposób przyrządzania

Zazwyczaj używa się 100 g surowca suszonego (ziele), sporządza się z niego nąjpierw macerat na zimno przez 10-12 godzin, a potem ogrzewa się do wrzenia, odsącza i dodaje do kąpieli płytkiej w wannie lub nasiadówki. W wannie zanurzenie powinno sięgać tylko nerek. Czas kąpieli – 20 minut. Po kąpieli nie należy wycierać

się, tylko po owinięciu w płaszcz kąpielowy leżeć w łóżku przez 1 godzinę. Pełną kąpiel, w której serce kąpiącego powinno znąjdować się nad poziomem wody, przyrządza się w podobny sposób, z tą jednakże różnicą, że używa się 200 g surowca.

Zastosowanie ziół w lecznictwie domowym

W lecznictwie domowym surowce roślinne mogą być stosowane w celach zapobiegawczych i leczniczych określonego typu schorzeń. W zależności od schorzenia mogą być one stosowane pojedynczo, lub też łączone dla uzyskania oczekiwanego efektu leczniczego.

W każdym przypadku powinny być używane zioła świeżo zakupione w aptece, uprawnionym sklepie zielarskim lub przechowywane w domowej apteczce (ale nie dłużej niż 1 rok). To samo dotyczy ziół pochodzących z własnego zbioru lub uprawy.

W sprawie stosowania gotowych złożonych leków ziołowych dostępnych bez recepty najlepiej zasięgnąć porady u lekarza i uprawnionego magistra w aptece.

Poznaj najcenniejsze zioła i rośliny lecznicze: