Antykoncepcja są to wszelkiego rodzaju świadome działania, które mają na celu zapobieganie niechcianej ciąży, umożliwiając jednocześnie człowiekowi podjęcie świadomej decyzji o posiadaniu potomstwa (w języku łacińskim anti conceptio = przeciw poczęciu).

Współczesne metody zapobiegania niepożądanej ciąży

  • naturalne
  • mechaniczne
  • chemiczne
  • hormonalne.

Skuteczność metod antykoncepcyjnych jest określana w medycynie za pomocą wskaźnika zawodności Pearla. Wskaźnik ten określa statystycznie, jaki procent kobiet zajdzie w ciążę przy właściwym stosowaniu danej metody przez rok.

Wskaźnik 100 oznacza, że metoda jest zupełnie nieskuteczna, natomiast wskaźnik O, że jest absolutnie skuteczna.

Jedyną w pełni skuteczną metodą antykoncepcji jest abstynencja seksualna. Nawet sterylizacja nie daje 100% pewności, choć jej wskaźnik Pearla wynosi 0,5. Mimo postępu wiedzy medycznej idealna metoda antykoncepcyjna jest nadal celem i marzeniem.

Antykoncepcja – metody naturalne

1. Wstrzemięźliwość płciowa (przez niektórych kwestionowana jako metoda antykoncepcyjna), czyli całkowite powstrzymanie się od stosunków płciowych, w jej ramach mieszczą się także te formy kontaktu fizycznego kobiety i mężczyzny, które nie kończą się aktem płciowym, czyli pobudzanie stref erogennych górnej i dolnej części ciała (odpowiednio: necking i petting).

2. Metoda kalendarzowa, czyli powstrzymywanie się od stosunków w okresie około owulacyjnym.

3. Metoda termiczna – opiera się na codziennym porannym pomiarze temperatury ciała, która wzrasta około owulacji (1-2 dni przed) o około 0,2-0,5°C. Jej utrzymywanie się przez 3 kolejne dni po owulacji świadczy o wystąpieniu jajeczkowania. Następne dni są zatem okresem niepłodności pewnej.

Efekt antykoncepcyjny zależy od rygorystycznego przestrzegania wielu warunków. Temperaturę należy mierzyć:

  • przed wstaniem z łóżka
  • zawsze o tej samej porze
  • po minimum 3-godzinnym śnie

pomiar musi zostać dokonany w ustach, pod językiem, w pochwie lub w odbytnicy. Z tego też powodu jest to również metoda o dużym stopniu zawodności.

4. Metoda obserwacji śluzu szyjkowego (metoda Billingsów) – podstawą do jej stosowania jest wyróżnienie 2 rodzajów śluzu pojawiającego się w ujściu zewnętrznym pochwy i stamtąd pobieranego. Śluz około owulacyjny (pojawiający się przed jajeczkowaniem i w jego trakcie) jest przejrzysty, elastyczny, śliski, ciągnący się i nawilżający pochwę. Śluz wydzielany po owulacji (zależny od gestagenów) jest gęsty, kłaczkowaty, mętny, lepki, białawy lub żółty i nie daje uczucia wilgotności w pochwie.

Śluz gestagenny staje się nieprzepuszczalny dla plemników, wobec czego zatrzymywane są one w oczkach sieci, którą tworzy, i po około 8-12 godzinach plemniki obumierają pod wpływem kwaśnego pH pochwy. Śluz szyjkowy posiada również zdolność do krystalizacji (zjawisko to zostało wykorzystane w testach płodności). Pod mini mikroskopem śluz estrogenny wyraźnie krystalizuje w postaci „liści paproci” lub jodełki”, natomiast krystalizacja śluzu gestagennego jest słabo widoczna lub nie ma jej wcale.

Niestety, również metoda Billingsów jest w dużym stopniu zawodna.

5. Metoda objawowo-termiczna stanowi połączenie dwóch wyżej wymienionych metod. Kobieta zwraca dodatkowo uwagę na własne samopoczucie i objawy sugerujące możliwość wystąpienia owulacji, np. „ból środkowy” – około owulacyjny – krótkotrwały, silny ból w dole brzucha, najczęściej jednostronny, który poprzedza uwolnienie komórki jajowej na około 1-2 godziny.

Inne objawy to:

  • plamienie około owulacyjne
  • tkliwość piersi
  • zmiany skórne
  • zmiana usposobienia.

Jest to z pewnością najskuteczniejsza z metod naturalnych, jednak mimo wszystko o dużej zawodności.

Obecnie skuteczność powyższych metod wspomagana jest przez specjalnie dla nich utworzone programy komputerowe, tzw. komputery cyklu.

6. Stosunek przerywany (coitus interruptus) polega na wycofaniu członka z pochwy tuż przed wytryskiem nasienia.

Niestety, częstość stosowania tej metody antykoncepcyjnej równa jest jej zawodności, a co więcej, czasem może to prowadzić do zaburzeń zarówno u mężczyzny (nerwice seksualne, skłonność do przedwczesnego wytrysku, a nawet impotencja), jak i u kobiety (bóle brzucha, bolesne miesiączki, nerwice seksualne).

Antykoncepcja – metody mechaniczne (barierowe)

1. Prezerwatywa (kondom) jest najstarszą, bardzo popularną i najbardziej dostępną obecnie na szeroką skalę metodą antykoncepcyjną dla mężczyzn. Dodatkowo chroni też przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, w tym również przed AIDS. Jest to woreczek z cienkiej gumy lateksowej lub innej substancji sztucznej, często pokryty silikonem, o kształcie cylindrycznym, który służy jako zbiornik na nasienie oddane podczas stosunku.

Prawidłowe używanie prezerwatyw

Prezerwatywę zakłada się przed stosunkiem na penisa w stanie wzwodu. Napletek należy przed założeniem kondomu zsunąć, uwidaczniając żołądź prącia. Przed ujściem cewki moczowej, uciskając 2 palcami końcową część prezerwatywy, pozostawia się pustą przestrzeń dla nasienia.

Po zakończeniu stosunku prącie, przed jego zwiotczeniem, należy wycofać z pochwy, co zapobiega zsunięciu się kondomu i wylaniu nasienia. Po zsunięciu kondom zawiązuje się na supeł i wyrzuca.

Nie należy używać tej samej prezerwatywy więcej niż jeden raz, nawet w przypadku gdy poprzedni stosunek płciowy z jej użyciem nie zakończył się wytryskiem. Należy również pamiętać o oddaniu moczu po stosunku, co czyści cewkę moczową z resztek nasienia, które stanowi doskonałą pożywkę dla bakterii.

2. Diafragma – gumowa błona wielokrotnego użytku, zakładana do pochwy na około 1 godzinę przed stosunkiem i usuwana dopiero 8-10 godzin po nim. Jej rozmiar dobierany jest indywidualnie przez ginekologa i sprawdzany każdorazowo po porodzie, poronieniu oraz co dwa lata przy regularnym współżyciu.

3. Kapturek dopochwowy (również wielokrotnego użytku) o kształcie walcowatym lub stożkowatym, zakładany jest na część pochwową szyjki macicy około 1 godzinę przed, wyjmowany natomiast co najmniej 6 godzin po stosunku. Rozmiar weryfikowany jest tak, jak w przypadku błony dopochwowej.

4. Femidom, czyli prezerwatywa dla kobiet – w jednym rozmiarze, jednorazowego użytku; zbudowana z cienkiego gumowego cylindra i 2 pierścieni, z których wewnętrzny dopasowuje się do sklepień pochwy (najgłębiej położonych w niej miejsc), zewnętrzny pozostaje poza wejściem do pochwy.

Antykoncepcja – metody chemiczne

Są uzupełnieniem metod mechanicznych. Dostępne w postaci tabletek, globulek, kremów, pianek i gąbek dopochwowych umieszczanych w pochwie około 5-10 minut przed stosunkiem; wymywać je można dopiero 6-8 godzin po stosunku. Zawarte w nich substancje chemiczne (nonoksynol, oktoksynol) przede wszystkim upośledzają funkcję plemników poprzez ich unieruchomienie, obumieranie i rozpad. Czasem mogą powodować uczucie pieczenia, palenia w pochwie, a nawet powodować stan zapalny.

1. Wkładki wewnątrzmaciczne – zwane są potocznie spiralami, chociaż te obecnie stosowane swym kształtem bardziej przypominają literę T. Ich działanie powoduje wzrost gęstości śluzu szyjkowego, upośledza ruchliwość plemników, a ramiona poprzeczne blokują plemnikom wejście do jajowodów.

Jest to metoda skuteczna (wskaźnik Pearla 1-3/100 kobiet), łatwo odwracalna.

Wkładki mogą być jednak przyczyną:

  • bolesnych, obfitych miesiączek
  • stanów zapalnych
  • ciąży ektopowej.

Nie należy ich stosować:

  • w stanach zapalnych narządu rodnego
  • przy mięśniakach
  • gdy występują niewyjaśnione krwawienia z dróg rodnych
  • przy zaburzeniach krzepnięcia
  • po przebytej ciąży ektopowej.

2. Antykoncepcja hormonalna

a) tabletki antykoncepcyjne są preparatami złożonymi, czyli posiadającymi w swym składzie obydwa główne rodzaje kobiecych hormonów płciowych (estrogen i gestagen). Wskaźnik Pearla dla tej metody wynosi 0,1%.

Na mechanizm działania zależny od hormonów składają się:

  • hamowanie owulacji
  • zaburzanie transportu komórki jajowej w drogach rodnych kobiety
  • obniżanie zdolności plemników do zapłodnienia
  • utrudnienie zagnieżdżenia się (implantacji) zapłodnionej komórki jajowej.

b) pierścienie dopochwowe uwalniające hormony

Należy pamiętać, że nie wszystkie kobiety mogą stosować ten rodzaj antykoncepcji.

Bezwzględny zakaz stosowania tabletek antykoncepcyjnych mają kobiety:

  • w ciąży
  • z chorobami układu krążenia:
    • chorobą wieńcową
    • chorobą zakrzepowo-zatorową
    • ciężkim nadciśnieniem tętniczym
  • z nowotworami:
    • piersi
    • macicy
    • wątroby
  • z zapaleniem wątroby
  • z cholestazą (przeszkodą w wydzielaniu żółci)
  • długotrwale unieruchomione.

Związane jest to z faktem, że antykoncepcja hormonalna może prowadzić do powstania wymienionych wyżej chorób lub je nasilać. Zaburza również prawidłowy rozwój płodu.

Istnieje także szereg schorzeń, które stanowią względne przeciwwskazania do stosowania tabletek antykoncepcyjnych:

  • wiek powyżej 35 lat u kobiety palącej papierosy (ponad 15 sztuk dziennie)
  • łagodne nadciśnienie tętnicze
  • uporczywe bóle głowy
  • migrena
  • wiek powyżej 40 lat
  • obecność innych czynników ryzyka, mogących powodować ujawnienie się chorób układu krążenia.

W takich przypadkach decyzję o rozpoczęciu stosowania tabletek antykoncepcyjnych podejmuje lekarz.

Dopuszczalne jest bowiem stosowanie doustnej antykoncepcji, mimo występowania jednego przeciwwskazania względnego, jednak w przypadku istnienia dwóch z nich ten rodzaj antykoncepcji nie powinien być stosowany.

Tabletki należy natychmiast odstawić i udać się do lekarza, jeśli po ich zastosowaniu pojawią się pierwszorazowe, silne bóle głowy z zaburzeniami widzenia, gdyż może być to oznaką, że antykoncepcja spowodowała powstanie zatorów w drobnych naczyniach oczu i mózgu.

Kobiety stosujące doustną antykoncepcję powinny:

  • poddawać się okresowym badaniom lekarskim:
    • ogólnej ocenie stanu zdrowia i samopoczucia
    • kontroli ciśnienia tętniczego
    • kontroli piersi
  • poinformować lekarza o wszystkich stosowanych lekach, ponieważ mogą one nasilać lub osłabiać działanie antykoncepcji.

Stosując doustną antykoncepcję, należy liczyć się zarówno z korzyściami, jak i z możliwością wystąpienia działań ubocznych preparatu.

Preparaty antykoncepcyjne dostępne są także w formie plastrów, przydatnych zwłaszcza dla zapominalskich kobiet, gdyż każdy plaster starcza na okres od tygodnia, nawet do trzech miesięcy.

Antykoncepcja oparta na gestagenach: tzw. minitabletka, zastrzyki z progestagenów (ich prekursorów) oraz implanty z progestagenami wszczepiane podskórnie są kolejnymi rodzajami metod hormonalnych zapobiegania ciąży. Zwłaszcza dwie ostatnie charakteryzują się długim działaniem, sięgającym około 12 tygodni w przypadku zastrzyków i 5-7 lat dla implantów. Wymagają bardzo rygorystycznego przestrzegania czasu ich przyjmowania.

Antykoncepcja po stosunku: dostępna jest w postaci tabletek hormonalnych z dużą dawką gestagenów. Pierwszą dawkę należy zażyć w ciągu 72 godzin po stosunku, a kolejną po upływie 12 godzin od zażycia pierwszej dawki.

Antykoncepcja chirurgiczna (sterylizacja)

Jest to metoda prawnie w Polsce zakazana. Wyjątkowo można zastosować ją u kobiety, jeśli ewentualna ciąża stwarzałaby bezpośrednie zagrożenie dla jej życia, na wyraźną prośbę jej i męża.

Antykoncepcja dla mężczyzn

Obecnie jedyną powszechnie dostępną metodą męskiej antykoncepcji jest prezerwatywa. Możliwe jest także wykonanie wazektomii, czyli operacyjnego spowodowania niedrożności nasieniowodów. Trwają intensywne badania zmierzające do wprowadzenia na rynek środków hormonalnych dla mężczyzn (w formie zastrzyków, wspomaganych jeszcze tabletkami doustnymi), które blokowałyby produkcję plemników w jądrach, czy też specjalnych szczepionek przeciw plemnikowych.