Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR) jest ostrą i na ogół ciężko przebiegającą infekcją układu nerwowego. Częściej występuje u dzieci. Stan zapalny obejmuje oponę pajęczą, płyn mózgowo-rdzeniowy w jamie podpajęczynówkowej oraz oponę miękką okrywającą mózgowie i rdzeń.

Opony mózgowo-rdzeniowe to trzy błony pokrywające mózg i rdzeń kręgowy, pełniące funkcje ochronne dla układu nerwowego. Bezpośrednio na mózgu i rdzeniu kręgowym spoczywa opona miękka. Środkową błoną jest opona pajęcza (pajęczynówka). Między oponą miękką a pajęczynówką leży przestrzeń podpajęczynówkowa, w której znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy. To z tej przestrzeni jest on pobierany do badań. Tutaj podawane są też leki w trakcie znieczulenia podpajęczynówkowego. Najbardziej zewnętrzna jest opona twarda.

Czynnikami wywołującymi chorobę są najczęściej wirusy oraz bakterie. Dość rzadko przyczyną są prątki gruźlicy lub grzyby. W ostatnich latach w Polsce notuje się około 2000 przypadków ZOMR rocznie. Rozpoznanie ZOMR jest zawsze wskazaniem do leczenia na oddziale chorób zakaźnych.

Mimo stosowanej powszechnie antybiotykoterapii śmiertelność w przypadku bakteryjnego ZOMR wynosi 10-15%.

SPIS TREŚCI
1. OBJAWY ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH
2. PRZYCZYNY ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH
3. DIAGNOSTYKA ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH
4. Punkcja lędźwiowa
5. LECZENIE ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH
6. PORADY LEKARZA

OBJAWY ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH

Po upływie 1-5 dni od infekcji pojawiają się, najczęściej nagle, następujące objawy:

  • wysypka o charakterze sińców
  • dreszcze
  • gorączka do 40°C
  • nudności i wymioty
  • silny ból głowy
  • światłowstręt
  • nadwrażliwość na bodźce słuchowe
  • przeczulica skóry
  • objawy oponowe (sztywność karku, czyli ból i opór przy próbie biernego przygięcia głowy do klatki piersiowej)
  • zaburzenia świadomości.

UWAGA! U noworodków, ludzi starszych, nieprzytomnych objawy oponowe mogą nie występować. W niektórych przypadkach bardzo ciężkiego przebiegu pojawia się niewydolność oddechowa i krążenia.

Objawy ZOMR u noworodków i niemowląt są często nieswoiste:

  • brak apetytu senność
  • drażliwość
  • gorączka
  • drgawki gorączkowe
  • wymioty
  • napięte ciemiączka.

W wirusowym zapaleniu opon objawy rozwijają się stopniowo w ciągu kilku dni; najpierw dolegliwości imitują infekcję grypową, by następnie jednoznacznie wskazać na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych:

  • gorączka
  • wymioty
  • silny ból głowy
  • sztywność karku.

Należy jak najszybciej szukać pomocy lekarskiej, jeśli zauważy się u siebie lub bliskich następujące objawy:

  • wysoką gorączkę
  • silny ból głowy
  • nudności i wymioty niezwiązane z przyjmowanymi posiłkami
  • ogólne spowolnienie i zaburzenia świadomości
  • opór i ból przy próbie biernego przygięcia brody do klatki piersiowej.

Szczególnie gdy ostatnio ta osoba chorowała na zapalenie ucha środkowego, zapalenie zatok, miała operację neurochirurgiczną czy uraz głowy.

PRZYCZYNY ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych powodują najczęściej wirusy oraz bakterie.

Do najczęstszych bakterii wywołujących ZOMR należą:

  • meningokoki (dwoinka zapalenia opon = Neisseria meningitidis)
  • pneumokoki (dwoinka zapalenia płuc = Streptococcus pneumoniae)
  • Haemophilus influenzae typu b.

Na szczęście, dzięki coraz powszechniejszym szczepieniom, notuje się coraz mniej ZOMR spowodowanych przez Haemophilus influenzae typu b.

Do ZOMR dochodzi w wyniku wtargnięcia wirusów lub bakterii jedną z trzech dróg:

  • z krwią
  • przez bezpośredni kontakt płynu mózgowo-rdzeniowego ze środowiskiem zewnętrznym (np. pourazowe pęknięcie kości czaszki czy zabieg neurochirurgiczny)
  • przez szerzenie się infekcji z okolicznych tkanek (np. zatok obocznych nosa czy ucha środkowego)

Drobnoustroje po dotarciu do opon mózgowo-rdzeniowych wywołują stan zapalny, powodujący obrzęk i wzrost ciśnienia w czaszce. To właśnie wzmożone ciśnienie śródczaszkowe jest odpowiedzialne za objawy występujące w ZOMR, jakimi są:

  • ból głowy
  • nudności
  • chlustające wymioty, niezależne od przyjmowanych posiłków.

Mogą także wystąpić:

  • ogólne spowolnienie
  • drgawki
  • deficyty neurologiczne (niedowłady, trudności w mówieniu).

Wzrost ciśnienia śródczaszkowego powodują także:

DIAGNOSTYKA ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH

Podstawowym badaniem przy podejrzeniu ZOMR jest ocena płynu mózgowo–rdzeniowego (płyn MR) pobranego metodą nakłucia lędźwiowego. Prawidłowo płyn mózgowo-rdzeniowy jest przezroczysty (jak woda) i wypływa kroplami przez igłę użytą do punkcji lędźwiowej. Nie powinno być w nim bakterii ani innych drobnoustrojów.

Płyn MR jest oceniany na 3 sposoby. Pierwszy to ocena biochemiczna – bada się głównie stężenia glukozy i białka. Następnie płyn MR jest oceniany pod mikroskopem. Sprawdza się rodzaj znajdujących się w płynie komórek (granulocyty obojętnochłonne, limfocyty), a także ich ilość. Płyn MR jest też badany pod kątem bakteriologicznym. Wykonuje się tzw. posiew płynu MR i obserwuje się, czy następuje wzrost bakterii. Jeśli tak, określa się ich rodzaj oraz wrażliwość na antybiotyki (antybiogram).

Oprócz badania płynu MR wykonuje się badania laboratoryjne krwi, zwracając głównie uwagę na wskaźniki stanu zapalnego (OB, CRP) oraz liczbę białych krwinek (leukocytów).

Diagnostykę można rozszerzyć o badania obrazowe mózgowia, takie jak tomografię komputerową czy rezonans magnetyczny, chociaż nie są to badania rutynowe. Stosowane są w celu wykluczenia innych chorób mogących powodować wzmożenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego.

Punkcja lędźwiowa

Jest to procedura medyczna polegająca na wprowadzeniu długiej cienkiej igły między kręgi lędźwiowe L3/L4 lub L4/L5, do kanału kręgowego, a dokładniej do przestrzeni podpajęczynówkowej.

Rdzeń kręgowy prawidłowo kończy się na wysokości kręgu lędźwiowego LI lub L2. Niżej biegnie szczątkowy odcinek rdzenia, tworzący pasmo o grubości około 1 mm. Wraz z tym szczątkowym fragmentem rdzenia poniżej poziomu II kręgu lędźwiowego (L2) znajdują się nerwy odchodzące od rdzenia kręgowego i biegnące niżej. Obrazowo strukturę tę określa się jako ogon koński. Nerwy te swobodnie unoszą się w płynie mózgowo-rdzeniowym w przestrzeni podpajęczynówkowej. Takie warunki anatomiczne sprawiają, że nie ma możliwości nakłucia i uszkodzenia rdzenia kręgowego.

Może się zdarzyć, że igła napotka jeden z nerwów pływających w płynie MR, co może wywołać wrażenie „prądu” idącego do nóg. Jednak nerw unoszący się swobodnie w płynie odsunie się spod igły i nie ulegnie uszkodzeniu.

Punkcję lędźwiową wykonuje się w pozycji leżącej na boku lub siedzącej. Ważne jest mocne wygięcie kręgosłupa ku tyłowi („koci grzbiet”), aby rozszerzyć przestrzenie międzykręgowe i ułatwić wprowadzenie igły. Kolana powinny być jak najbardziej przyciągnięte do klatki piersiowej.

Należy powiadomić lekarza o zaburzeniach krzepnięcia (np. hemofilii) lub przyjmowaniu leków wpływających na krzepliwość krwi (np. aspiryny, acenokumarolu).

Po punkcji lędźwiowej należy leżeć płasko przez około 24h, aby zapobiec wyciekowi płynu MR w miejscu nakłucia. Wyciek powoduje zmniejszenie się ilości płynu w przestrzeni podpajęczynówkowej i spadek ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Może to powodować bóle głowy trwające do kilku dni. Bóle głowy są jednym z powikłań nakłucia lędźwiowego występującym u około 5-10% pacjentów. Nasilają się w pozycji pionowej.

Do rzadkich powikłań należy infekcja płynu MR (zapalenie opon) oraz krwawienie podtwardówkowe lub podpajęczynówkowe (głównie u osób z zaburzeniami krzepnięcia). Nakłucie lędźwiowe, oprócz pobierania płynu MR, służy podaniu leku znieczulającego w znieczuleniu popajęczynówkowym.

LECZENIE ZAPALENIA OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wymaga leczenia na oddziale chorób zakaźnych. Jeżeli choroba jest wywołana przez bakterie, podstawowym leczeniem jest podawanie antybiotyków. Ze względu na ciężkość przebiegu i konieczność hospitalizacji lepiej zapobiegać zachorowaniu stosując się do poniższych rad:

Leczenie ogniska zakażenia

Nieleczone miejscowe infekcje mogą prowadzić do rozsiewu drobnoustrojów drogą krwi lub przez ciągłość i wywoływać ZOMR

  • zapalenie ucha środkowego
  • zapalenie zatok przynosowych
  • ropnie okołozębowe
  • zapalenie płuc.

Zaszczepienie się

Dostępne są szczepionki przeciw drobnoustrojom wywołującym ZOMR. Można uodpornić się przeciwko:

  • Haemophilus influenzae typu b (szczepienie obowiązkowe wg Kalendarza Szczepień 2007, bezpłatne dla dzieci do 2 roku życia)
  • pneumokokom (Streptococcus pneumoniae)
  • meningokokom (Neisseria meningitidis)
  • śwince, odrze i różyczce
  • grypie, gruźlicy.

UWAGA! Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wywołane przez meningokoki lub Haemophilus influenzae typu b jest wysoce zaraźliwe. Dlatego niezbędna jest izolacja chorych i unikanie kontaktu z nimi. Istnieje konieczność profilaktycznego podania leków osobom mającym bliski kontakt z chorym.

PORADY LEKARZA

✓ NALEŻY:

  • szczepić dziecko szczepionką Hib w 2, 3, i 4 miesiącu życia
  • zgłosić chorobę w przychodni lub szpitalu
  • izolować chorego
  • zaciemnić pokój chorego
  • podawać choremu dużo płynów
  • unikać ukąszeń przez kleszcze, nosząc w lesie i na łąkach długie spodnie oraz koszulkę z długim rękawem.

✓ NIE NALEŻY:

  • samemu, bez konsultacji z lekarzem, zażywać lekarstw (nawet paracetamolu)
  • doprowadzać do odwodnienia chorego
  • pozwalać choremu na zbyt duży wysiłek fizyczny.