Zator jest to zablokowanie naczynia krwionośnego przez stały, półstały lub gazowy materiał zatorowy, przeniesiony w miejsce zaczopowania przez krew. Najczęściej jest to zakrzep lub zator cholesterolowy z blaszki miażdżycowej lub zator tłuszczowy po złamaniach kości długich.
Materiał zatorowy po znalezieniu się w prądzie krwi zaczyna z nim płynąć do coraz mniejszych naczyń, powodując ich zatkanie, co prowadzi do zaburzeń funkcjonowania danego narządu, a w następnej kolejności do martwicy obszaru, do którego tętnica doprowadzała krew. Najbardziej niebezpieczną postacią zatoru jest zator tętnicy płucnej, ponieważ może on w krótkim czasie spowodować zgon.
Zator tętnicy płucnej polega na zaczopowaniu wielu małych lub większych tętniczek w płucach. Zdarza się także, że niewielkie zatory tętnicy płucnej przebiegają bezobjawowo.
OBJAWY ZATORU
Zależą od tego, jak duże naczynie zostało zamknięte i jak ważne jest ono dla funkcjonowania organizmu. Zator w małym naczynku może nawet nie spowodować odczuwalnych objawów, natomiast w dużym może być stanem bezpośredniego zagrożenia życia.
Objawy zatoru w tętnicy kończyn:
- ból
- zaburzenia czucia w chorej kończynie
- uczucie mrowienia
- oziębienie kończyny
- bladość skóry
- skurcze lub niedowłady mięśni
- tkanki mogą zacząć obumierać.
Jeśli zator dotyczy tętnic doprowadzających krew do mózgu, to może powstać udar niedokrwienny lub przynajmniej epizod przemijającego napadu niedokrwiennego centralnego układu nerwowego (TIA) (patrz Udar mózgu).
Zaczopowanie tętnicy wieńcowej skutkuje zawałem mięśnia sercowego (patrz Zawał serca).
Charakterystyczne objawy zatoru płucnego:
- ból w klatce piersiowej (o charakterze innym niż w zawale)
- duszność i przyspieszenie oddechu (tachypnoe)
- przyspieszenie czynności serca
- kaszel, zwykle suchy, czasami może pojawiać się odpluwanie krwistej wydzieliny
- uczucie lęku i niepokoju
- zasłabnięcia lub omdlenia
- wzmożona potliwość
- mogą być słyszalne szmery nad sercem.
W przypadku zaobserwowania podobnych objawów należy natychmiast zgłosić się do lekarza, ponieważ zatorowość płucna jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia.
PRZYCZYNY ZATORU
Zator skrzepliną jest najczęstszą formą zatoru. Wiele stanów chorobowych sprzyja powstawaniu materiału zatorowego.
Stany sprzyjające powstawaniu zatorów:
- żylna choroba zakrzepowo-zatorowa
- migotanie przedsionków
- wada zastawki mitralnej serca
- zawał mięśnia sercowego
- bakteryjne zapalenie wsierdzia
- tętniaki serca.
Podział zatorów ze względu na rodzaj materiału zatorowego:
- zator miażdżycowy – materiałem zatorowym może być oderwana blaszka miażdżycowa
- zator tłuszczowy – może powstać po złamaniach kości; materiałem zamykającym naczynie są wówczas kropelki tłuszczu
- zator komórkowy – materiałem zatorowym są tu komórki, np. wątroby, w przebiegu jej gwałtownej martwicy lub komórki łożyska; zdarzają się także zatory z komórek nowotworowych
- zator powietrzny – może powstać na skutek wprowadzenia do krwiobiegu powietrza w czasie uszkodzenia żył szyjnych lub zabiegów w obrębie miednicy
- zator azotowy (choroba kesonowa) – może powstać u osób poddanych szybkiej dekompresji, np. u płetwonurków zbyt szybko wynurzających się z dużej głębokości
- zator bakteryjny – powstaje z obumarłych tkanek, bakterii i wykrzepionej krwi.
Przyczyny powstawania zatoru płucnego:
- długotrwałe unieruchomienie w przebiegu udaru mózgu, złamań kończyn j czy uszkodzeń rdzenia (wówczas materiał zatorowy może powstawać w koń- I czynach)
- podróże, zwłaszcza długie w pozycji 1 siedzącej, mogą powodować powstawanie zakrzepów w kończynach dolnych
- zabiegi chirurgiczne
- urazy i kontuzje (wówczas materiałem zatorowym mogą być cząsteczki tłuszczu)
- otyłość
- zaburzenia rytmu serca, w przebiegu 1 których serce może być źródłem powstawania materiału zakrzepowego
- oparzenia, zwłaszcza rozległe
- zakrzepica żył głębokich lub zatorowość płucna w wywiadzie
- stany zwiększające krzepliwość krwi: ciąża, choroba nowotworowa, przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych lub stosowanie hormonalnej terapii zastępczej.
DIAGNOSTYKA ZATORU
Postawienie poprawnego rozpoznania możliwe jest po szczegółowej rozmowie z pacjentem i przeprowadzeniu badania lekarskiego.
Badania pomocne w rozpoznaniu zatoru:
- EKG ilustrujące pracę serca
- USG metodą Dopplera; doskonałe badanie, zwłaszcza w przypadkach zatoru w kończynach; może uwidocznić lokalizację zatoru, jak i przepływ krwi w chorym obszarze.
Dodatkowe badania pomocne w rozpoznaniu zatoru:
- badania laboratoryjne krwi – określenie poziomu dimeru D we krwi; dimer jest to substancja, której poziom zwiększa się, gdy organizm człowieka próbuje rozpuścić skrzeplinę zatykającą naczynie
- zdjęcie RTG klatki piersiowej
- scyntygrafia płuc – pacjentowi podaje się dożylnie specjalną substancję gromadzącą się później w różnych obszarach zaopatrywanych przez odgałęzienia tętnicy płucnej; substancja ta emituje niewielkie niewidoczne dla ludzkiego oka promieniowanie, a jej nagromadzenie w organizmie jest rejestrowane za pomocą gammakamery
- tomografia komputerowa z podaniem do żyły obwodowej środka kontrastowego
- arteriografia płucna, w której środek kontrastowy podaje się bezpośrednio do lewej lub prawej tętnicy płucnej (obecnie rzadko wykonywana)
- ECHO serca
- ECHO przezprzełykowe umożliwiające obejrzenie tętnic płucnych
- USG żył kończyn dolnych – pozwala wykryć zakrzepicę.
LECZENIE ZATORU
Jeśli lekarz nie stwierdza zagrożenia życia, to terapia może być zachowawcza. Polega ona na podawaniu leków mających rozpuścić materiał zatorowy (leki trombolityczne, np. streptokinaza) i zapobiec jego powstawaniu w przyszłości (leki przeciwkrzepliwe, np. acenokumarol).
Jeśli zator jest niebezpieczny dla życia pacjenta, to możliwe jest wykonanie zabiegu operacyjnego, tzw. trombektomii. Polega on na nacięciu niedrożnego naczynia i usunięciu materiału zatorowego. Zator powietrzny i chorobę kesonową najlepiej leczyć w komorze hiperbarycznej, w której panuje podwyższone ciśnienie. Pomaga to w rozpuszczeniu bąbelków gazu obecnych we krwi.
Metody leczenia zatorowości płucnej:
Postępowanie lecznicze zależy od ciężkości stanu klinicznego pacjenta. Jeśli zatorowość nie jest masywna, to leczy się ją tak samo jak zakrzepowe zapalenie żył głębokich. Natomiast chorzy z masywną zatorowością wymagają bardziej zdecydowanego leczenia.
Leczenie trombolityczne – polega na rozpuszczeniu materiału zatorowego za pomocą specjalnych leków podawany dożylnie. Stosuje się np. alteplazę, streptokinazę, a po podaniu łych leków kontynuuje się leczenie, aplikując chorym substancję przeciw-krzepliwą – heparynę. Gdy stan pacjenta ustabilizuje się, rozpoczyna się podawanie acenokumarolu (lek zmniejszający krzepliwość). W trakcie leczenia acenokumarolem pacjent musi, zgodnie z zaleceniami lekarza, badać krew, oznaczając tzw. INR. Jest to wskaźnik mówiący o tym, czy dawka leku jest prawidłowa. Na jego podstawie modyfikuje się leczenie.
Jako leczenie wspomagające lekarz zaleca: tlenoterapię, podawanie amin katecholowych (np. dopamina), przetoczenie soli fizjologicznej.
Leczenie inwazyjne – embolektomia płucna – poważny zabieg z zastosowaniem krążenia poza-ustrojowego, polegający na operacyjnym usunięciu skrzeplin z naczyń płucnych. Filtry umieszczane w żyle głównej dolnej (bardzo rzadko stosowane).