Kruszyna jest silnie rozgałęzionym krzewem o wysokości 1,5 do 3,5 m,. a niekiedy drzewkiem sięgającym wysokości 6 m. Gałęzie odchodzą od głównego pędu prawie pod kątem prostym. Mają korę gładką, są kruche, brunatne lub szarobrunatne z jasnymi przetchlinkami w kształcie poprzecznych kresek. Pączki są bez łusek, okryte brązowymi włoskami. Liście naprzeciwległe, jajowate lub eliptyczne, całobrzegie, z 6-8 silnie łukowatymi nerwami bocznymi po każdej stronie są z wierzchu ciemnozielone, pod spodem jaśniejsze.
Kruszyna pospolita – występowanie i zbiór
Niepozorne, zielonawożółte, pięciodzielne kwiaty kruszyny pospolitej rozwijają się od wiosny do końca lata. Kuliste owoce są początkowo zielone, potem czerwienieją i po dojrzeniu są czarne, wewnątrz ciemnoczerwone. Są to pestkowce z 2-3 pestkami. Zaczynają dojrzewać pod koniec sierpnia.
Kruszyna jest zmiennym gatunkiem co do kształtu i wielkości liści. Zazwyczaj na krzewach występują kwiaty jednopłciowe i wtedy rośliny są dwupienne, rzadziej na tym samym osobniku występują kwiaty rozdzielnopłciowe.
Kruszyna rośnie w lasach i zaroślach na glebie wilgotnej, a nawet podmokłej, często na stanowiskach występowania olchy. Można ją spotkać na torfowiskach, brzegach potoków, na mokrych łąkach, a także na piaszczystych glinach. Jest w Polsce pospolitym krzewem. Najbogatsze stanowiska kruszyny znajdują się w północno-wschodniej części województwa podkarpackiego i południowo-wschodniej części województwa lubelskiego.
Surowcem zielarskim jest kora kruszyny, którą pozyskuje się tylko z gałęzi młodych, nie spękanych, bez porostów, najlepiej z pędów 2 lub 3-letnich. Korę zbieramy wczesną wiosną, gdy daje się odedrzeć z łatwością wraz z łykiem. Podobnie jak korę dębu zdejmuje się ją w odcinkach o długości około 30 cm. Najpierw odcinamy młodą gałązkę, kroimy korę na odcinki, potem przecinamy, każdy odcinek wzdłuż i podważając korę tępą stroną noża odzieramy ją od drewna. Najwłaściwsze jest zdejmowanie kory z gałęzi ściętych przy okazji prac związanych, z gospodarką leśną. Nie jest dopuszczalne korowanie pędów na pniu. W ten sposób niesumienny i niefachowy zbieracz niszczy poszycie leśne i jednocześnie uniemożliwia odrostowe odnawianie krzewów.
Korę kruszyny suszy się w suszarniach naturalnych, na słońcu lub w suszarniach ogrzewanych w temperaturze 40°C. Rozkłada się ją cienką warstwą, uważając, by rurki nie wchodziły jedne w drugie, gdyż wtedy schną długo i mogą zapleśnieć.
Wysuszona kora jest z zewnątrz szarobrunatna z poprzecznymi jasnymi paskami, od wewnątrz lśniąca, żółtobrunatna, po dłuższym przechowywaniu pomarańczowoczerwona. Przełom kory jest włóknisty. Surowiec ma słaby zapach, a smak słodkawo-gorzki. Grubość kory nie powinna przekraczać 2 mm.
Świeżo zebrana kora kruszyny nie nadaje się do użycia, gdyż zawiera związek białkowy, działający na przewód pokarmowy drażniąco, wywołuje wymioty i boleści. W czasie dłuższego przechowywania lub ogrzewania w wysokiej temperaturze związek ten ulega rozkładowi, natomiast, zachowują się lecznicze własności kruszyny i to przez wiele lat. „Polska Farmakopea” uznaje korę kruszyny za lek dopiero po przechowywaniu jej co najmniej przez rok, albo ogrzewaniu przez 2 godziny w temperaturze 100°C.
Lecznicze własności posiadają także owoce kruszyny. Zbieramy je bez szypułek, gdy są jeszcze niezupełnie dojrzałe – czerwonawe i suszymy je na sitach w temperaturze podwyższonej nieznacznie, później podwyższonej do 60°C. Owoce często przegarniamy, aby się nie zlepiały. Na 1 kg suszu potrzeba około 3 kg świeżych owoców.
Uwaga: Nie należy mylić kruszyny pospolite, zwanej także szakłakiem kruszyną z szakłakiem pospolitym, którego kora posiada również własności lecznicze.
Kruszyna pospolita – skład chemiczny
Skład chemiczny kruszyny pospolitej to:
- liczne antrazwiązki w postaci wolnej i związanej z cukrami w ilości do 7% (m.in. frangulina i glukofrangulina),
- alkaloidy peptynowe (m.in. frangulanina),
- garbniki,
- gorycze,
- flawonoidy,
- sole mineralne.
Świeża kora zawiera glikozydy antronowe, które wywołują wymioty i kurcze oraz powodują przykre samopoczucie. Po rocznym składowaniu powstają z nich antrachinony o właściwościach przeczyszczających i żółciopędnych.
Kruszyna pospolita – działanie lecznicze
Kruszyna działa przeczyszczająco i żółciopędnie. Znajdujące się w korze antrazwiązki działają przeczyszczająco dopiero po upływie 6-10 godzin od zażycia przetworu. Działają bezpośrednio na ściany jelita grubego lub poprzez tzw. splot Auerbacha powodują wzmożenie ruchów perystaltycznych (robaczkowych). Jednocześnie następuje zahamowanie absorbcji wody przez ściany jelit co prowadzi do rozrzedzenia i zwiększenia objętości mas kałowych.
Głównymi aktywnymi związkami kruszyny są glikozydowe połączenia antrazwiązków, które jednak na skutek zbyt długiego przechowywania ulegają hydrolizie i utlenianiu. Zmusza to do przyjmowania odpowiednio zwiększonych dawek leku. Zbyt duże dawki są jednak szkodliwe. Kruszyna nie powoduje przyzwyczajeń i może być podawana ze skutkiem przez dłuższy okres.
Omawiany surowiec posiada także słabe własności żółciopędne. Stwierdzono, że podawanie wyciągów z kory kruszyny zwiększa nieznacznie wydalanie żółci do dwunastnicy. Jest to spowodowane bodźcowym działaniem na miąższ wątroby oraz spazmolitycznym (przeciwkurczowym) działaniem na drogi żółciowe.
Przetwory kruszyny posiadają słabe działanie bakteriobójcze.
Uwaga: zawarte w kruszynie antrazwiązki przechodzą do mleka matek karmiących, działając przeczyszczająco na niemowlę.
Wyciąg z kory kruszyny – zastosowanie w lecznictwie
Wyciąg z kory kruszyny stosujemy w leczeniu następujących schorzeń:
- zaparcia przejściowe w wyniku chorób zakaźnych i zaburzeń neurologicznych;
- przewlekłe zaparcia o charakterze skurczowym (stosować wtedy dietę bogatą w celulozę, np. jarzyny i owoce);
- zaparcia atoniczne, występujące u osób starszych i otyłych (stosować wtedy dietę ubogą w celulozę);
- zaburzenia trawienne z okresowymi zaparciami i niedoborem żółci (stosować wtedy kruszynę wraz z innymi lekami żółciopędnymi, np. korzeniem mniszka, kwiatami kocanki piaskowej, zielem dziurawca).
Odwar z kory i owoców kruszyny pospolitej
Odwar: 1,5 g kory zalać szklanką zimnej wody, gotować 5 minut, przecedzić. Wypić jednorazowo wieczorem jako środek przeczyszczający, natomiast 1/4 – 1/2 szklanki odwaru 2-3 razy dziennie w otyłości, przewlekłej atonii jelit i lekkich zaparciach.
Odwar z owoców kruszyny: 1/2 – 1 łyżki owoców zalać szklanką wody, gotować 3 minuty, przecedzić. Pić 1/3 – 1/2 szklanki odwaru rano i wieczorem po posiłkach jako lek przeczyszczający, zaś 1-2 łyżki 2-3 razy dziennie przed posiłkiem jako lek pobudzający czynności żołądka.
Kruszyna jest bardzo ważnym składnikiem wielu znanych specyfików ziołowych takich jak: Cholagoga nr 2 i 3, Rektosan, Sklerosan, Normosan, granulat Cholegran, syrop Relax.
