Inne nazwy centurii zwyczajnej to: tysiącznik, goryczka czerwona, żółć ziemna. Roślina roczna lub dwuletnia o słabym, palowym jasnym korzeniu. 4-kanciasta łodyga o wysokości od 15 do 50 cm jest prosto wzniesiona, nierozgałęziona, lub rozgałęziona tylko górą, w obrębie kwiatostanu. Liście dolne zebrane w różyczkę są podłużnie odwrotnie jajowate, u nasady zwężone. Siedzące liście łodygowe rosną naprzeciwległe parami, przy czym kolejne pary krzyżują się. Rosnące w środkowej części łodygi są jajowato-podługowate, górne są zwykle równowąskolancetowate i zaostrzone. Największe liście znajdują się w środku łodygi; ku dołowi i ku górze maleją.
Centuria zwyczajna – występowanie i zbiór
Centuria kwitnie od lipca do września. Kwiaty o długorurkowych, pięciopłatkowych koronach tworzą na wierzchołku łodygi podbaldachy. Wyróżniają się piękną, żyworóżową barwą. Owocem jest walcowata torebka, otwierająca się dwuklapowo i zawierająca bardzo drobne nasiona. W jednym gramie jest ich około 100 tysięcy. Centuria wykazuje dużą zmienność. Spotykamy np. rośliny o bladoróżowych, a nawet białych kwiatach.
Występuje na suchych łąkach i polach, przy drogach, w widnych lasach, na zrębach i suchych trawiastych zboczach, stosunkowo dużo rośnie jej w Bieszczadach.
Jest stosowana w lecznictwie od zamierzchłych czasów. Ponieważ jest bardzo skutecznym lekiem, została mocno przetrzebiona. Przed wojną za 1 kg centurii płacono 5—7 zł. Obecnie podlega na terenie całego kraju częściowej ochronie gatunkowej. Z naturalnych stanowisk wolno ją zbierać tylko za zezwoleniem władz ochrony przyrody.
Do zaniku centurii przyczynił się w dużej mierze niewłaściwy sposób jej zbierania. Wyrywano ją bez trudu wraz z korzeniami z ziemi. Taki sposób postępowania jest niedopuszczalny. W okresie, gdy zaczyna kwitnąć, ścina się ją ostrym nożem lub nożyczkami w wysokości 5 cm nad ziemią. Pozostała część rośliny puszcza wiele bocznych pędów, które w tym samym roku zakwitną i wydadzą owoce. Ponadto nie wolno ścinać wszystkich napotkanych roślin: znaczną ich część należy pozostawić do rozmnożenia.
Ponieważ roślina wydaje około miliona nasion, celowe jest rozmnażanie jej. W tym celu nasiona tuż po dojrzeniu mieszamy z dużą ilością piasku i rozrzucamy je w tych miejscach, w których występuje. Nasiona lubią światło, więc nie należy ich przysypywać ziemią. Tysiącznik warto uprawiać w ogrodzie, tym więcej, że nie zawsze jest do nabycia w sklepach. Lubi miejsce słoneczne, o średniej wilgotności. Zmieszane z piaskiem nasiona rozsiewa się zaraz po dojrzeniu na wilgotnym ugniecionym gruncie z domieszką próchnicy. Nie zagrzebuje się ich w ziemi, lecz co najwyżej przykrywa jodłowymi gałęziami, aby ich nie rozwiał silniejszy wiatr.
Tysiącznik suszymy w naturalnych lub ogrzewanych do 40°C suszarniach, koniecznie w cieniu. Na 1 kg suszu potrzeba około 4 kg świeżego ziela. Dobrze ususzone ziele składa się z ukwieconych pędów barwy naturalnej, a więc różowych kwiatów oraz zielonych liści i łodyg. Zły susz posiada nienaturalny, żółtawy kolor. Nawet całkowicie suchy surowiec chłonie w czasie deszczu z powietrza dużo wilgoci, aby temu zapobiec, kroimy pęczki wysuszonego ziela mocnymi nożyczkami na drobną sieczkę, napełniamy nią twisty i dobrze je zakręcamy. Surowiec zachowa dzięki temu zieloną barwę liści i różową kwiatów.
Centuria zwyczajna – skład chemiczny
Skład chemiczny centurii zwyczajnej:
- glikozydowe gorycze,
- gencjopikryna,
- erytrocentauryna i erytramina,
- alkaloid gencjana,
- kwas oleanolowy,
- związki żywicowe – woskowe i cukrowe,
- śladowe ilości olejku eterycznego.
Centuria zwyczajna – działanie lecznicze
Centuria należy do grupy ziół szczerogorzkich (amara pura), pobudzających wytwarzanie soku żołądkowego. Uważana jest powszechnie za bardzo gorzkie zioło. Wskaźnik jego goryczy wynosi jednak tylko 50, natomiast bobrka trójlistnego 300, a piołunu aż 500.
Mechanizm działania goryczy centurii jest dwojakiego rodzaju. Gorycze drażnią zakończenia nerwowe grzbietu języka i to powoduje poprzez wyższe ośrodki nerwowe pobudzenie gałązek wydzielniczych układu nerwowego (odruch warunkowy). Rezultatem jest zwiększenie się wydzielania soku żołądkowego. Gorycze działają także bezpośrednio: gdy znajdą się w żołądku, pobudzają silnie czynności wydzielnicze i wzmagają produkcję soku żołądkowego.
Gorycze centurii pobudzają również wydzielanie: żółci, przyspieszają resorpcję odżywczych składników, znajdujących się w pokarmach. Dlatego podawanie preparatów z centurii ma duże znaczenie dla osób, u których zauważono ogólne wyczerpanie organizmu i osłabienie czynności trawiennych.
Centuria obniża krótkotrwałe ciśnienie krwi.
Centuria zwyczajna – zastosowanie w lecznictwie
Centuria obniża krótkotrwałe ciśnienie krwi. Napary i odwary z ziela centurii stosujemy w leczeniu następujących schorzeń:
- bezkwaśność żołądkowa (achlorhydria gastrica),
- bezsoczność żołądkowa (achylia gastrica),
- objawy towarzyszące nieżytowi żołądka: bóle, wzdęcia, odbijanie się, zgaga, brak łaknienia,
- osłabienie układu trawiennego po przebyciu poważniejszych chorób lub po zabiegach chirurgicznych,
- atonia żołądka i jelit,
- skąpe wydzielanie żółci, kamica żółciowa (lek pomocniczy),
- robaki, owsiki, glisty.
Uwaga: Zwiększone dawki wyciągów z centurii mogą wywołać ból żołądka, nudności, biegunkę, a nawet wymioty. Prawdopodobnie jest to objaw osobniczego uczulenia na któryś ze składników znajdujących się w surowcu.
Napar i odwar z centurii zwyczajnej
Napar: łyżkę ziela zalać szklanką wrzątku, naparzać pod przykryciem 10 minut i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance naparu.
Odwar: łyżkę ziela centurii zalać szklanką wody i gotować na wolnym ogniu 3 minuty. Przecedzić i pić po łyżce odwaru na 30 minut przed każdym posiłkiem.
Syrop z centurii zwyczajnej
Dobrze pocięte lub zmielone ziele centurii zasypujemy w słoju cukrem (20 dag cukru na 25 dag ziela) i po miesiącu trzymania w zacienionym miejscu wyciskamy syrop. Jest to bardzo wygodny lek w wymienionych schorzeniach. Łyżeczkę syropu rozpuszczamy w pół szklanki przegotowanej wody i wypijamy 3 razy dziennie, zawsze przed jedzeniem.
Proszek z centurii zwyczajnej
Ziele centurii, ziele lebiodki (nie mylić z chwastem lebiody) i liście pieprzowej mięty mieszamy po równej części i mielimy w elektrycznym młynku. Odsiewamy przez gęste siteczko miałki proszek. Dodajemy drugie tyle cukru pudru i dobrze mieszamy. Jest to bardzo skuteczny środek na wzbudzenie apetytu u dzieci. Przed jedzeniem podajemy dziecku pół płaskiej łyżeczki proszku i polecamy popić natychmiast wodą. Dziecko odczuwa w pierwszej chwili słodycz cukru, a gdy ma przyjść do głosu gorycz centurii; lek jest już w żołądku.
Zalewając wspomniany syrop odpowiednią ilością spirytusu można otrzymać zdrowotny likier, mniej gorzki i bardziej smaczny od znanej piołunówki.
