Ziołolecznictwo – historia ziołolecznictwa (rodzaje środków ziołowych)

Ziołami leczono od zarania dziejów i we wszystkich kulturach. Przygotowywano je na różne sposoby, pozwalające uzyskać aktywnie działające wyciągi do zastosowania wewnętrznego i zewnętrznego. Obecnie studenci ziołolecznictwa uczą się anatomii i fizjologii człowieka podobnie jak każdy przyszły lekarz, różnica istnieje jedynie w sposobach leczenia pacjentów; przepisywane przez nich zioła korygują podstawową równowagę organizmu, a nie służą jedynie tymczasowej uldze. Większość receptur ziołowych składa się z kilku gatunków ziół, których łączne stosowanie daje znacznie lepsze efekty, znane jako działanie synergiczne.

Można wyliczyć wiele rodzajów ziołolecznictwa, praktykowanego w różnych częściach świata. W kulturach plemiennych zielarstwo było częścią szamanizmu, w którym chorobę przypisywano złym duchom. Według wczesnych europejskich zielników odpowiedzialnymi za chorobę były często wrogie go-bliny; amazońscy szamani szukali magicznych przyczyn dolegliwości dzięki narkotykom halucynogennym i tańcom. Zioła używano zarówno jako talizmany, jak i w leczeniu.

Medycyna chińska i hinduska

Chińscy zielarze widzieli chorobę jako objaw dysharmonii w równowadze przeciwstawnych sił kosmicznych (yin: żeńska, ciemna, zimna; yang: męska, jasna, gorąca) i podstawowych elementów (drewno, ogień, ziemia, metal i woda). Energia (qi) przepływa przez kanały zwane meridianami.

W powszechnym stosowaniu w chińskim ziołolecznictwie znajdowało się około 700 receptur, a Materia Medica opisuje ponad 5500 gatunków ziół.

Hinduscy uzdrowiciele widzieli pacjenta jako mikrokosmos przenikających wszystko mocy: prana (oddech / życie), agni (dusza / ogień) i soma (miłość / harmonia), które współdziałają z pierwiastkiem ziemi, wody, ognia, powietrza i eteru, przepływając przez węzły energetyczne, czyli chakras. Pierwiastki te zestawione są w trzy nastroje: vata (wiatr), pitta (ogień/żółć) i kapha (flegma), które stanowią o indywidualnym zdrowiu i określają rodzaj zalecanych ziół i pożywienia. Ajurweda („Nauka życia”) wymienia ok. 500 ziół.

Zachodnie ziołolecznictwo jest w zasadzie eklektyczne. Znajdując się pod historycznym wpływem praktyk starożytnego Egiptu, Asyrii i Indii, zdominowane było przez wiele stuleci przez pochodzącą ze starożytnej Grecji teorię elementów (ogień, powietrze, ziemia, woda), nastrojów (sangwiniczny, choleryczny, melancholiczny, flegmatyczny) i podstawowych płynów ciała (krew, żółta żółć, czarna żółć i flegma). Zioła i potrawy były podzielone na gorące, suche, zimne i wilgotne i zalecane odpowiednio do zrównoważenia układów organizmu.

Medycyna Hipokratesa (468-377 p.n.e.) i Galena (II w. n.e.) ożywiły ponownie ten system leczenia, przy czym medycyna islamska opiera się na nim do dziś. Przez kilka wieków wpływ na europejskie lecznictwo miała teoria kwintesencji, rozwinięta przez szwajcarskiego lekarza i alchemika Paracelsusa (1493-1541), nauczająca, że Bóg nadał ziołom leczniczym symboliczne barwy lub kształty, aby wskazać ich przydatność. W XIX wieku Samuel Thomson rozwinął tzw. fizjomedykalizm – system, który łączył w sobie ziołolecznictwo indiańskie z europejskim sposobem leczenia z końca XVIII wieku. Kładł on nacisk na ciepło jako siłę leczniczą i miał na celu odtworzenie witalności przez zioła stymulujące lub równoważące system nerwowy i działające ściągająco lub uspokajająco na tkanki. Homeopatia różni się całkowicie od ziołolecznictwa, gdyż stosuje minimalne dawki ziół, u zdrowego człowieka wywołujące podobne objawy jak choroba, do leczenia której są stosowane. Opiera się ona na teorii, że „podobne leczy podobne”, sformułowanej przez ojca homeopatii Samuela Hahnemanna w 1796 r.

Jakie są rodzaje środków ziołowych?

Środki ziołowe przygotowywane są różnymi sposobami. Niektóre są przeznaczone do użytku wewnętrznego, inne aplikuje się na skórę.

Napar

Napar przygotowuje się, zalewając ziele prawie wrzącą wodą i przykrywając na 5-10 minut. W ten sposób najlepiej wykorzystywać liście i kwiaty. Standardowe ilości to 75 g świeżego ziela lub 30 g suszonego na 500 ml wody. Napar należy wykorzystać w dniu przygotowania.

Wywar

Wywar wykonuje się, gotując pod przykryciem ziele przez co najmniej 15 minut* następnie się odcedza. Wywary przygotowuje się z twardych lub grubych surowców, jak kora lub korzenie. Standardowa ilość to 60 g świeżego ziela lub 30 g suszonego na 500 ml wody. Wywary należy wykorzystać w dniu przygotowania.

Maceraty

Maceraty przygotowuje się z ziół, które tracą swoje wartości terapeutyczne w czasie podgrzewania. Ziele moczy się w wodzie o temperaturze pokojowej mniej więcej przez 12 godzin, następnie odcedza lub odciska i stosuje podobnie jak napary i wywary. Przeciętnie używa się 1 części wagowej ziela na 5 części objętościowych wody, np. 25 g suszonego ziela na 500 ml wody.

Nalewki

Nalewki robi się podobnie jak maceraty, ale używając mieszaniny alkoholu z wodą, która zarówno konserwuje, jak i „wyciąga” z ziela składniki. W przemyśle zielarskim stosuje się czysty alkohol etylowy, ale do tego celu nadaje się także rozcieńczona wódka.

Soki

Soki wyciskane są z ziół, które najlepiej stosować w stanie świeżym, jak przytulia lepczyca (Galium aparine). Można robić je w sokowirówce. Soki pije się świeże lub mrozi. Ponieważ ilość soku jest niewielka, potrzebne są duże ilości świeżych roślin.

Syropy

Syropy są stężonymi roztworami cukru, które pomagają zakonserwować napary i wywary; dodawane są jako element łagodzący do ziół, takich jak szanta zwyczajna (Marrubium vulgare) i poprawiają ich smak. Płyn podgrzewa się przed dodaniem cukru lub miodu. Przeciętna dawka to 500 g środka słodzącego na 500 ml płynu.

Kataplazmy – okłady

Kataplazmy składają się z miazgi lub pasty, którą otrzymuje się, podgrzewając posiekane świeże, suszone lub sproszkowane ziele z odrobiną wody. Nakładanie kataplazmów pokazuje zdjęcie obok; zmienia się je w miarę konieczności. Badania wskazują, że lecznicze związki żywokostu lekarskiego (Symphytum officinale) w ten sposób głęboko przenikają tkanki. Najprostszym okładem jest przyłożenie liścia szczawiu na zaognione miejsce po użądleniu!

Kompresy

Kompres jest inną wersją kataplazmu; kawałek czystej gazy nasącza się gorącym naparem, wywarem lub rozcieńczoną nalewką i okłada nim chore miejsce. Przy bólach głowy i mniejszej temperaturze lepsze mogą być kompresy zimne.

Oleje i olejki

Olejki i oleje stosuje się w leczeniu, pielęgnacji skóry i włosów oraz masażach. Olej słonecznikowy nadaje się do leczenia bóli mięśniowych i mniejszych skaleczeń, natomiast olej migdałowy lepszy jest do pielęgnacji i uspokojenia.

Oleje lecznicze wykonuje się trzema sposobami:

• przez ogrzewanie w miseczce 250 g suszonego lub 750 g świeżego ziela w 500 ml oleju nad wrzącą wodą przez 2-3 godziny – odpowiednie dla gwiazdnicy pospolitej (Stellaria media), żywokostu i rozmarynu lekarskiego (Rosmarinus officinalis);
• przez wypełnienie słoja świeżym zielem i zalanie go olejem, po przykryciu pozostawia się na 2-3 tygodnie, następnie wymienia ziele na świeże i odstawia na dalsze 2-3 tygodnie, aby zwiększyć stężenie – najlepsza dla surowca kwiatowego, np. dziurawca zwyczajnego (Hypericum perforatum) i nagietka lekarskiego (Calendula officinalis);
• przez dodanie 25-50 kropli olejku eterycznego do 100 ml oleju do natychmiastowego użycia w nacieraniu i masażach.

Maści

Maści wykonuje się, ogrzewając ziele z galaretą lub innym tłuszczem stałym w misce nad wrzącą wodą mniej więcej przez 2 godziny; całość przelewa się na gorąco do słoików. Zazwyczaj na 60 g suszonego ziela potrzeba 500 g tłuszczu.

Proszki

Proszki są to zmielone suszone zioła, które wykorzystuje się do przygotowania tabletek, kapsułek lub past. Sproszkowane zioła można przyjmować z mlekiem lub wodą, lub zmieszane z olejem czy miodem.

Surowce roślinne

Surowce roślinne używane jako leki, to organy różnych gatunków roślin leczniczych, objętych odpowiednimi lekospisami. Na ogół wyróżniają się one dużą zawartością substancji biologicznie czynnych.

Do najczęściej stosowanych surowców roślinnych należą:

• Liść – Surowiec ten stanowią liście dobrze rozwinięte i starannie wysuszone. Zazwyczaj po wysuszeniu zmieniają nieco barwę z zielonej na żółtozieloną. Liście zbrunatniałe należy odrzucić.
• Ziele – Są to nadziemne części rośliny zielonej, zebrane na ogół w okresie kwitnienia lub bezpośrednio przed nim, pozbawione zdrewniałych łodyg, zazwyczaj o długości 20-30 cm.
• Kwiat – Surowiec złożony z dobrze rozwiniętych kwiatów, wyjątkowo tylko z samych płatków korony (bez kielicha).
• Kwiatostan, czyli zbiór kwiatów. Szczególnym przykładem jest koszyczek rośliny z rodziny Złożonych (np. rumianku).
• Korzeń – Podziemna część rośliny, często razem z kłączem (np. korzeń kozłka lekarskiego). Niektóre korzenie (np. prawoślazu, lukrecji) mogą być pozbawione zewnętrznej kory (tzw. okorowane).
• Kłącze – Podziemny pęd, często zbierany wraz z korzeniem. Różni się od korzenia obecnością śladów po liściach i korzeniach.
• Owoc – Surowiec stanowiący wysuszone, dojrzałe owoce wraz z nasionami. Istnieje duża różnorodność owoców, m.in. suche (np. kminku), mięsiste (jagody borówki czarnej, bzu czarnego). Niekiedy są to owoce pozorne (np. róży dzikiej, głogu) lub zbiory owoców (owocostany), np. maliny. Są też surowce stosowane w postaci owocni zewnętrznej, np. pomarańczy gorzkiej.
• Nasienie – Organ rozmnażania, w pełni dojrzały i wykształcony. Zazwyczaj stosowany w postaci nie rozdrobnionej (wyjątkowo nasienie lnu).
• Kora – Część łodygi (gałązki) roślin drzewiastych, sięgająca aż do miazgi.
• Pączki – W zasadzie pączki liściowe niektórych drzew.
• Cebula – Pęd podziemny niektórych roślin z rodziny Liliowatych (np. czosnku, cebuli).
• Gruczoły są specjalnymi (rzadko używanymi) formami surowca roślinnego, np. szyszki chmielu.
• Szczyty pędów, np. sosny.
• Drewno, np. sandałowca.
• Żywica.

W obrocie farmaceutycznym surowce występują zazwyczaj w postaci ziół krajanych (ziele, liść, korzeń, kłącze, niektóre owoce, kora), rzadziej całe (kwiat, owoc, nasienie) lub też proszkowanej. Surowce roślinne, zawierające silnie działające substancje, np. alkaloidy, glikozydy nasercowe, przekazywane są zazwyczaj do przetwórni farmaceutycznych lub aptek. Z niektórych surowców aromatycznych otrzymywane są lotne olejki eteryczne przy zastosowaniu destylacji z parą wodną (mięta pieprzowa, kminek, pędy sosny i in.).

Domowe leczenie środkami ziołowymi

Używanie środków ziołowych wykonanych samodzielnie w domu lub kupionych w aptece jest odpowiednie przy mniejszych, okazjonalnych problemach zdrowotnych, natomiast nie zalecane przy przewlekłych lub poważnych dolegliwościach.




Prosta apteczka domowa:

• herbata rumiankowa lub lipowa – napięcie nerwowe i bezsenność;
• herbata z melisy lekarskiej – rozstrój żołądka na tle nerwowym (zwłaszcza u dzieci);
• maść z gwiazdnicy pospolitej – podrażnienia skóry;
• maść żywokostowa – drobne skaleczenia;
• destylat z oczaru – siniaki i ropiejące oczy;
• kapsułki czosnkowe – przeziębienia, grypa, nieżyt nosa;
• gotowe mieszanki ziołowe przeciwkaszlowe – na różne rodzaje kaszlu;
• kapsułki imbirowe – choroba lokomocyjna;
• nasiona kminku (do żucia) lub herbata z fenkułu włoskiego – niestrawność;
• olejek lawendowy – drobne odparzenia i oparzenia;
• olej melaleukowy – opryszczka wargowa;
• olej goździkowy – ból zęba przed leczeniem stomatologicznym.

Zobacz również: