Szczepienia należą do najbardziej skutecznych środków zapobiegawczych, jakimi dysponuje medycyna. Nowoczesne szczepionki ogólnie są dobrze tolerowane, a działania niepożądane występują jedynie bardzo rzadko. Celem szczepienia jest ochrona przed chorobami zakaźnymi. W wielu wypadkach udało się to zrealizować, na przykład zlikwidowanie ospy prawdziwej na całym świecie oraz znaczne zmniejszenie liczby chorób zakaźnych, których dawniej się najbardziej obawiano. Choroby zakaźne nie są już tak wielkim zagrożeniem dla społeczeństwa. Niestety, ostatnio daje się zauważyć pewien trend do lekceważenia szczepień.
Szczepienie – co to takiego?
Dzięki szczepieniu organizm nabywa umiejętności szybszego i lepszego zwalczania drobnoustrojów chorobotwórczych niż bez szczepienia. Zasadniczo układ odpornościowy jest w stanie sam rozpoznać obce substancje i wytwarzać przeciwko nim specyficzne przeciwciała. Przy pierwszym zetknięciu z zarazkiem potrzebuje on jednak trochę czasu – często zbyt wiele, aby zapobiec wybuchowi choroby. Jeśli organizm przetrwa chorobę, wówczas układ immunologiczny dzięki „pamięci” jest dużo lepiej uzbrojony przy następnym spotkaniu z drobnoustrojem chorobotwórczym; dzięki temu reaguje znacznie szybciej, wytwarzając przeciwciała. Zasadę tę wykorzystuje się przy szczepieniach ochronnych.
Za i przeciw szczepieniom
Jeśli ktoś przejdzie w dzieciństwie jakąś chorobę zakaźną, tzn. jego układ odpornościowy własnymi silami poradzi sobie z tą chorobą, wówczas najczęściej pozostaje mu na całe życie ochrona przed tą chorobą (odporność immunologiczna). Jednak ze względu na to, że w przypadku chorób zakaźnych wieku dziecięcego mogą pojawić się poważne powikłania rezygnowanie ze szczepienia nie jest rozsądne. Wręcz przeciwnie, lekarze radzą, aby trzymać się przewidzianego kalendarza szczepień.
Także dorośli, którzy nie zostali zaszczepieni przeciwko chorobom zakaźnym wieku dziecięcego, jak polio czy błonica, mogą jeszcze zachorować na nie w późniejszym okresie. Często zdarza się, że przebieg choroby jest u dorosłych dużo cięższy aniżeli u dzieci. Z tego powodu dorośli także powinni myśleć o podstawowych szczepieniach (polio, błonica, tężec); inne szczepienia są konieczne w określonych sytuacjach (podróże zagraniczne, wykonywany zawód).
Ogólna zasada mówi, że w czasie choroby, podczas choroby zakaźnej lub tuż po jej zakończeniu, przy osłabionym układzie odpornościowym lub w czasie zażywania leków, które obniżają odporność, jak również w przypadkach alergii na czynniki, którymi się szczepi, lub substancje pomocnicze, należy przesunąć termin szczepienia lub z niego w ogóle zrezygnować. Banalne infekcje nie stanowią żadnego przeciwwskazania do podania szczepionki. W czasie ciąży nie podaje się szczepień przeciwko różyczce, śwince, ospie wietrznej, odrze, a także żółtej febrze.
Czynna i bierna immunizacja
Rozróżniane są dwa typy immunizacji: czynna i bierna. W trakcie immunizacji czynnej materiał szczepionki pobudza układ odpornościowy do tworzenia określonych przeciwciał. W tym celu jako materiał do szczepienia stosowane są osłabione lub zabite drobnoustroje chorobotwórcze albo toksyny osłabionych bakterii. Działanie ochronne zaczyna się dopiero po kilku dniach lub tygodniach od podania szczepionki. W zależności od rodzaju szczepienia działanie ochronne utrzymuje się od kilku miesięcy aż do końca życia.
W przypadkach szczepienia biernego ochrona następuje od razu, ponieważ w tych sytuacjach podawane są przeciwciała wytworzone w organizmach innych ludzi, zwierząt albo sztucznie wyprodukowane antytoksyny. Stosowanie tego rodzaju immunizacji wskazane jest w przypadkach konieczności pośpiechu, jak na przykład po ugryzieniu przez podejrzanie zachowującego się psa. Wadą immunizacji biernej jest to, że jej czas działania Wynosi zaledwie kilka miesięcy, ponieważ przeciwciała ulegają rozkładowi, a organizm nie zostaje pobudzony do produkcji własnych przeciwciał.
Szczepienia symultaniczne łączą zalety obu rodzajów szczepień: natychmiastową ochronę przez immunizację bierną oraz pobudzenie układu immunologicznego do długotrwałej obrony. Dobrym przykładem takiego działania jest szczepienie przeciwko tężcowi po urazie, gdy szczepienie podstawowe nie jest skuteczne lub nie było wykonywane.
W jaki sposób reaguje organizm na szczepienie?
W większości przypadków szczepienie w ogóle nie wywołuje żadnej widocznej reakcji, ale może wystąpię także przejściowa gorączka, zaczerwienienie, obrzęk czy świąd w miejscu podania. U alergików należy przed podaniem szczepionki wykluczyć nadwrażliwość na substancje zawarte w Szczepionce.
Aby osiągnąć pełne uodpornienie, często konieczne jest kilkakrotne szczepienie w określonych odstępach czasowych. Większość szczepionek podawana jest domięśniowo, skąd powoli ulegają wchłonięciu. Niektóre substancje – również doustnie. Zastrzyki podawane są przeważnie w ramię. Nie wszystkie szczepionki mają taką samą skuteczność, dlatego w każdym przypadku lekarz musi ocenić czy szczepienie ma sens. Wszystkie szczepienia powinny być zanotowane w książeczce szczepień.
Koszty wszystkich szczepień podstawowych i przypominających ponosi kasa chorych. To samo dotyczy szczepień wymaganych przy wykonywaniu określonych zawodów. Różnie natomiast bywa z ponoszeniem kosztów szczepień potrzebnych w określonych sytuacjach, jak na przykład szczepienia przeciwko żółtej febrze w przypadku podróży do krajów tropikalnych. Dokładnych informacji udzielają kasy chorych.
Najważniejsze szczepienia
Błonica
Wielu dorosłych nie ma odpowiedniej odporności przeciwko błonicy, która może pojawiać się w postaci niebezpiecznych epidemii. Liczba przypadków błonicy zwiększyła się znacznie, szczególnie w krajach Europy Wschodniej. Szczepienia podstawowe składają się z czterokrotnego podania szczepionki; szczepienia przypominające wykonuje się w 6, 14 i 19 roku życia, a następnie powinny być wykonywane co 10 lat. Szczepienie jest skuteczne i dobrze tolerowane.
Krztusiec (pertussis)
Krztusiec jest bardzo rozpowszechniony; szczególnie u noworodków i małych dzieci może prowadzić do poważnych komplikacji. Czas działania szczepionki wynosi około 3 lat i zaczyna się po podaniu drugiej dawki szczepionki, najczęściej połączonej ze szczepionką przeciwko błonicy i tężcowi. Nowe szczepionki są bardzo dobrze tolerowane.
Tężec
Tężec jest chorobą zagrażającą życiu, a bakterie, które wywołują chorobę znajdują się powszechnie w ziemi i łatwo mogą dostać się do ran otwartych. Szczepienie podstawowe składa się z trzech iniekcji, szczepienie przypominające wymagane jest co dziesięć lat.
Szczepienie przeciw Haemophilus influenzae B
Haemophilus influenzae B jest szeroko rozpowszechnionym drobnoustrojem, który przede wszystkim u małych dzieci może wywołać zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych albo zapalenie nagłośni. Obydwie choroby stanowią zagrożenie dla życia. Szczepionka ochronna, która jest przez dzieci dobrze tolerowaną, może być podawana już od 2. miesiąca życia – oddzielenie albo w połączeniu ze szczepieniem przeciwko błonicy, krztuścowi i tężcowi. Szczepionki nie należy jednak podawać po 6. roku życia.
Nagminne porażenie dziecięce (choroba Heine-Medina, poliomyelitis)
Polio może prowadzić do trwałego porażenia, dla którego nie istnieje skuteczna terapia. Niemowlęta otrzymują trzy dawki szczepienia w postaci szczepionki doustnej w odstępach co najmniej 6 tygodni. U dorosłych należy podać szczepienie przypominające w przypadkach wyjazdów do krajów rozwijających się. Ze względu na to, że wirus znajdujący się w szczepionce wydalany jest w ciągu 6-8 tygodni, należy jednocześnie zaszczepić wszystkie osoby przebywające w jednym domu.
Odra, świnka, różyczka
Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce zalecane jest z jednej strony ze względu na możliwe powikłania odry i świnki, z drugiej strony z tego powodu, że u kobiet w ciąży, które zainfekują się wirusem różyczki, istnieje podwyższone ryzyko urodzenia dziecka z poważnymi uszkodzeniami. Połączone szczepienie wykonuje się u chłopców i dziewcząt od 13 miesiąca życia – najpóźniej do końca drugiego roku życia. Drugie szczepienie zalecane jest w wieku sześciu lat. Szczepionki, jakimi dysponujemy w dzisiejszych czasach, są dobrze tolerowane.
Wirusowe zapalenie wątroby typu A i B
Wirusowe zapalenie wątroby typu A może być efektem złych warunków higienicznych: wirusy przenoszone są przez brudne ręce (toalety), artykuły spożywcze i wodę pitną. Obecnie szczepionki, gwarantują nawet dziesięcioletni okres, ochronny. Bierna immunizacja trwająca kilka miesięcy zalecana jest tylko w grupach ryzyka oraz osobom wybierającym się w podróż do krajów o podwyższonym ryzyku zachorowania.
Szczepienia przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B zostały włączone w Polsce do standardowego kalendarza szczepień ochronnych. Szczepienie podstawowe składa się z trzech dawek, dawka przypominająca konieczna jest po 5-8 latach od szczepienia podstawowego.
Gruźlica
Szczepienie przeciwko gruźlicy jest obowiązkowe. Wykonuje się je u noworodków i dzieci w wieku 6 lat. U dzieci starszych, które mają być poddane szczepieniu. należy najpierw wykonać test skórny z tuberkuliną. Jeśli wynik testu jest ujemny, należy podać szczepionkę. Szczepionka chroni mniej więcej przez 15 lat.
Kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych
Kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych wywoływane jest przez wirusy przenoszone przez kleszcze. Może ono prowadzić do trwałych i ciężkich uszkodzeń. Ze względu na to, że wirus występuje w pewnych określonych regionach geograficznych, ważne jest odpowiednie poradnictwo. Działanie ochronne szczepionki utrzymuje się przez okres co najmniej 3 lat. Immunizacja bierna zapewnia ochronę (jednak tylko do 70%) przez okres 4 tygodni i ma sens po ugryzieniu przez kleszcze, ale tylko pod warunkiem, że poda się ją najpóźniej do czterech dni po ugryzieniu.
Wścieklizna
Ze względu na to, że wścieklizna jest chorobą śmiertelną, osoby pracujące ze zwierzętami (szczególnie z dzikimi zwierzętami) powinny się zaszczepić przeciwko tej chorobie. Po ugryzieniu przez jakieś dzikie zwierzę (lis, mysz), bezpańskiego psa lub kota powinno się zastosować bierną immunizację. Konieczne jest podanie odpowiedniej surowicy najprędzej jak to możliwe. Właściciele zwierząt domowych powinni dbać o odpowiednie szczepienia swoich podopiecznych.
Dur brzuszny
Szczepienia zalecane są osobom wybierającym się do krajów o niskim poziomie higieny. Szczepionki przeciwko pałeczkom duru brzusznego dostępne są w formie doustnej oraz w postaci iniekcji – działanie ochronne trwa przez 3-4 lata; szczepionka może być podawana dzieciom od drugiego roku życia.
Cholera
Cholera jest chorobą przebiegającą z ciężką biegunką; na skutek dużej utraty płynów może ona prowadzić także do śmierci. Chociaż szczepienia ochronne nie są już oficjalnie zalecane, mimo to część krajów wymaga szczepienia od osób przybywających z państw, w których endemicznie występuje cholera. Czas działania szczepionki wynosi zaledwie sześć miesięcy, odczyny miejscowe po podaniu szczepionki polegające na zaczerwienieniu i powstaniu obrzęku nie należą do rzadkości.
Żółta febra
Żółta febra występuje w niektórych krajach Ameryki Południowej i Afryki. Kraje te wymagają od osób przybywających odpowiedniego zaświadczenia o szczepieniu. Nie dysponujemy skutecznymi metodami leczenia tej ciężko przebiegającej choroby związanej z wysoką gorączką. Z tego powodu szczepienia mają szczególny sens. Dobrze tolerowane szczepionki zapewniają odpowiednią ochronę przez 20 lat, dawka przypominająca powinna być podawana co 10 lat.
