Nowotworami nazywamy grupę chorób, które polegają na nie kontrolowanym wzroście i rozprzestrzenianiu się zwyrodniałych komórek. Komórki te atakują zdrowe sąsiednie komórki, ingerują w ich procesy życiowe i w rezultacie niszczą je. Ponadto komórki nowotworowe mogą się przemieszczać we krwi i limfie do innych części ciała i tworzyć tam nowe ogniska nazywane przerzutami.
Jakie są pierwsze oznaki nowotworów?
Istnieją dwie fazy rozwoju nowotworów. W fazie początkowej zmienia się kod genetyczny w komórkach. W następnej, nazywanej fazą promocji, zwyrodniałe komórki rozmnażają się i rosną. Obie fazy są konieczne dla rozwoju nowotworu.
Pierwsza faza trwa krótko, a zasadniczą rolę odgrywa w niej substancja zwana mutagenem lub czynnikiem rakotwórczym.
Druga faza, w której zwyrodniałe komórki znajdują się pod wpływem substancji określanej nazwą promotor, trwa znacznie dłużej.
Rozwijający się w tym czasie nowotwór może pozostać nie zauważony nawet przez trzydzieści lat. Aby jednak doszło do rozwoju choroby, komórki o zmienionym kodzie genetycznym muszą wejść w kontakt z promotorem. Ponadto mogą zostać zidentyfikowane i zniszczone przez system immunologiczny organizmu.
Pierwsze oznaki nowotworów to:
- zmiany w częstotliwości i specyfice wypróżniania się i oddawania moczu;
- nie gojące się rany;
- nadmiar wydzielin lub zbyt obfite krwawienie;
- twardy guz w piersi lub innym miejscu;
- niestrawność lub trudności z przełykaniem;
- widoczna zmiana wyglądu pieprzyka lub brodawki;
- dokuczliwy kaszel lub chrypka.
Dieta przeciwnowotworowa – zalecenia żywieniowe
Dieta przeciwnowotworowa zawiera produkty z pszennej mąki pełnoziarnistej, świeże owoce i warzywa, fasolę i groch oraz niewielkie ilości odtłuszczonego mleka i nabiału, drobiu i ryb. Pożywienie powinno być gotowane na parze, pieczone, gotowane, duszone lub lekko przypiekane na ruszcie. Powinno się unikać tłuszczów pod postacią sosów, kremów i innych tłustych dodatków. Co najmniej dwa razy dziennie trzeba jadać ciemno-pomarańczowe lub zielonolistne warzywa, co pozwoli zaopatrzyć organizm w optymalne dawki beta-karotenu i kwasu foliowego. Przynajmniej dwukrotnie w ciągu dnia podawane owoce cytrusowe powinny zapewnić organizmowi dostateczną ilość witaminy C. Należy często jadać warzywa z rodziny kapustnych, co najmniej sześć porcji dziennie produktów z pszennej mąki pełnoziarnistej, cztery porcje świeżych owoców i warzyw, raz dziennie porcję fasoli lub grochu. Pozwoli to pokryć zapotrzebowanie organizmu na błonnik.
Spożycie kalorii powinno się ograniczyć tak, aby utrzymać odpowiednią wagę ciała. Należy także również unikać produktów wędzonych, konserwowanych i zawierających azotyny. Również zanieczyszczone, pokryte nalotem lub nadpsute produkty, zwłaszcza stare orzeszki, które mogą zawierać aflatoksyny, podnoszą ryzyko powstania nowotworu. Oprócz właściwie dobranych potraw powinno się przyjmować preparat witaminowo-minerałowy, zawierający m.in. witaminę A, kwas foliowy, selen (w postaci selenometioniny), cynk (100-300% zalecanego spożycia) oraz przeciwutleniacze: witaminę C — 250 mg dziennie, witaminę E — 200-400 j.m. dziennie i beta-karoten — 15 mg dziennie. Nie należy natomiast przyjmować nadmiernych ilości witamin czy składników mineralnych, ponieważ, jak wynika z badań, niektóre substancje, na przykład żelazo i cynk, mogą osłabiać aktywność systemu odpornościowego, a przez to zwiększać ryzyko nowotworu.
Innymi czynnikami, które pomagają uniknąć nowotworu, są regularne ćwiczenia fizyczne i kontrola stresu. Ponadto trzeba unikać nadmiaru alkoholu oraz tytoniu pod wszelkimi postaciami, tj. papierosów, fajek, cygar, tytoniu do żucia, a także sytuacji, kiedy jest się biernym palaczem. Należy się wystrzegać promieniowania, zanieczyszczonego powietrza i wody oraz innych czynników rakotwórczych.
Pożywienie i otoczenie oprócz czynników rakotwórczych zawierają również substancje, które zapobiegają nowotworom. Nie sposób całkowicie wyeliminować z otoczenia czynników powodujących występowanie nowotworu, można jednak osłabić ich działanie oraz zwiększyć liczbę czynników, które pomogą organizmowi ustrzec się przed chorobą.
Niewłaściwe odżywianie a powstawanie nowotworów
Ocenia się, że aż 70% przypadków nowotworów ma związek z niewłaściwym odżywianiem. Dieta jest zatem drugim po tytoniu czynnikiem odpowiedzialnym za rozwój nowotworów lub zapobieganie im. Wiele obecnych w pożywieniu związków może odgrywać rolę promotora, na przykład chemiczne dodatki do mięsa z grupy azotynów, obecne m.in. w bekonie, w organizmie ludzkim przekształcają się w nitrozaminy, które działają silnie rakotwórczo. Alkohol nie powoduje raka, lecz wspomaga rozwój już istniejących komórek nowotworowych. Inne mutageny pochodzenia pokarmowego to m.in. aflatoksyna (nalot na orzeszkach ziemnych), metale ciężkie, jak ołów.
Do czynników sprzyjających rozwojowi nowotworów należą: sacharyna, nadmiar tłuszczów w pożywieniu oraz nadużywanie kawy i kofeiny.
Otyłość i nadmierna masa ciała
Ludzie, którzy zachowują odpowiednią wagę, żyją dłużej i są mniej narażeni na nowotwór niż osoby z nadwagą, stanowiące 20% populacji. Dotyczy to przede wszystkim raka prostaty, macicy, woreczka żółciowego, nerek, szyjki macicy, żołądka, okrężnicy i piersi.
Ograniczenie spożycia tłuszczów
Nic tak nie zmniejsza ryzyka zachorowania na nowotwór jak ograniczenie spożycia tłuszczów. Z wielu badan wynika, że dieta, która dostarcza organizmowi ponad 30% kalorii pod postacią tłuszczu, ma związek z rakiem jajników, macicy, okrężnicy, a może nawet go powoduje. Kontrowersje budzi potencjalny związek nadmiernego spożycia tłuszczów z rakiem sutka.
Z dwóch rodzajów tłuszczu, które oskarża się o sprzyjanie nowotworom, tj. tłuszczów nasyconych i nienasyconych, najgroźniejsze są tłuszcze nienasycone, które występują w olejach roślinnych, sosach sałatkowych i majonezie, oraz tłuszcze nienasycone pochodzenia zwierzęcego.
Nienasycone tłuszcze w oliwie z oliwek prawdopodobnie nie zwiększają ryzyka choroby nowotworowej. Ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej i przełyku rośnie wraz ze wzrostem spożycia mięsa, produktów pochodzenia zwierzęcego i większości olejów roślinnych.
Dieta bogata w błonnik
Niskotłuszczowa dieta bogata w błonnik stanowi najlepszą ochronę przed nowotworami. Kiedy zawartość błonnika w pożywieniu jest mała, ryzyko zachorowania na pewne odmiany raka, na przykład okrężnicy lub przewodu pokarmowego, rośnie ośmiokrotnie. Jedząc pokarm bogaty w błonnik, zmniejszamy również prawdopodobieństwo zachorowania na raka sutka i prostaty. Wszystko wskazuje na to, że najskuteczniej chroni przed nowotworem nierozpuszczalny błonnik, taki jak celuloza, która występuje w produktach z mąki pszennej pełnoziarnistej, kiełkach pszenicy i niektórych warzywach.
Dieta bogata w witaminę A i beta-karoten
Dieta bogata w witaminę A i beta-karoten chroni przed nowotworami, zwłaszcza ust, przełyku, żołądka, sutka, szyjki macicy, pęcherza i płuc. Osoby, których dieta jest uboga w te witaminy, są bardziej narażone na nowotwory. U pacjentów chorych na raka płuc, żołądka, przełyku i szyjki macicy, jak również u członków ich najbliższej rodziny stwierdza się niskie stężenie witaminy A i beta-karotenu we krwi.
Reaktywne związki uszkadzające tkanki, zwane wolnymi rodnikami, inicjują zmiany nowotworowe i wspomagają wzrost guzów.
Witamina A i beta-karoten jako przeciwutleniacze chronią organizm przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, przez co zapobiegają rozwojowi nowotworu, ponieważ wstrzymują jego postęp w obu fazach: początkowej i promocyjnej. Witamina A odgrywa większą rolę w drugiej fazie, beta-karoten dominuje w pierwszej.
Zarówno witamina A, jak beta-karoten współdziałają z innymi przeciwutleniaczami, jak selen czy witamina E, przy eliminacji wolnych rodników.
Beta-karoten może również hamować rozwój nowotworów na kilka innych sposobów:
- hamując wzrost zwyrodniałych komórek;
- wzmacniając system odpornościowy, który zapobiega wzrostowi komórek nowotworowych;
- wzmacniając błony komórkowe, przez co stają się odporniejsze na uszkodzenia i atak komórek nowotworowych;
- tak zmieniając produkcję komórek, aby uniemożliwić powstawanie zwyrodniałych;
- regulując przepływ informacji między komórkami, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo wzrostu komórek nowotworowych.
Witamina A zapobiega również powstawaniu uszkodzeń skóry pod wpływem promieniowania. Ponadto wraz z beta-karotenem może opóźniać przekształcenie się komórek przedrakowych w nowotworowe.
Beta-karoten skuteczniej niż witamina A chroni płuca. Palacze, którzy jedzą wiele owoców i warzyw, rzadziej chorują na raka płuc. Kiedy spada spożycie beta-karotenu, ryzyko zachorowania wzrasta. Optymalne spożycie karotenu obniża również ryzyko zachorowania na raka płuc u niepalących. Dzienne zapotrzebowanie na beta-karoten może wzrosnąć przy nadmiernym przebywaniu na słońcu.
U osób ze zmianami przedrakowymi spożywanie odpowiednich ilości witaminy A może przynieść pozytywne skutki. Łagodna choroba piersi charakteryzuje się bólem i stwardnieniami w piersiach; uważa się, że podnosi ona dwukrotnie ryzyko zachorowania na raka sutka. Niekiedy dodatkowe dawki witaminy A łagodzą ból i zmniejszają guzy, nie zanotowano jednak wypadku, żeby ta kuracja zlikwidowała wszelkie objawy choroby. Zwiększone spożycie likopenu, karotenoidu, który występuje w tych samych produktach co beta-karoten, może zapobiegać stanowi przedrakowemu zwanemu wewnątrz-nabłonkową dysplazją szyjki macicy.
Witamina A i beta-karoten mogą również wspomagać leczenie nowotworu. Witamina A spożywana w potrawach lub pod postacią tabletek może poprawić skuteczność i osłabić skutki uboczne chemio i radioterapii. W kombinacji z aminokwasem zwanym argininą może hamować wzrost nowotworu i przedłużać życie chorym.
Kwas foliowy a kod genetyczny
Główna funkcja, jaką pełni kwas foliowy w organizmie ludzkim, to zachowywanie kodu genetycznego oraz regulacja wzrostu i podziałów komórek. Tłumaczy to, dlaczego naukowcy uważają tę witaminę z grupy B za potencjalny czynnik obniżający ryzyko zachorowania na nowotwór. Oglądane pod mikroskopem komórki, w których brakuje kwasu foliowego, podlegają zmianom podobnym do zmian nowotworowych. Badania wstępne wykazują, że kwas foliowy zapobiega zmianom przedrakowym, a także może przywrócić uszkodzone komórki do poprzedniego stanu. Przyjmowanie preparatu kwasu foliowego może również częściowo zapobiegać rakowi płuc.
Kwas foliowy odgrywa zasadniczą rolę w produkcji substancji o nazwie S-Adenozylometionina, zapobiegającej powstawaniu zniekształceń w DNA, które mogą się przyczyniać do zmian nowotworowych. Zniekształcone bloki DNA wykryto u osób z guzem łagodnym, rakiem okrężnicy i odbytnicy. Zwiększone spożycie kwasu foliowego może zapobiec tym zmianom.
Korzystny wpływ witamin na walkę z rakiem
Witamina B6
Witamina B6 może wpływać na nowotwór pośrednio, przez swój pozytywny wpływ na system odpornościowy. W ten sposób pomaga organizmowi zwalczać raka. Istnieją też podstawy do przypuszczeń, że ta witamina może odgrywać pewną rolę w zapobieganiu nowotworom.
Witamina C
U osób, które spożywają dużo pokarmów bogatych w witaminę C, spada ryzyko zachorowania na raka żołądka, przełyku, jamy ustnej oraz przypuszczalnie pęcherza moczowego i sutka. Istnieją dane wskazujące na pozytywną rolę tej witaminy w zapobieganiu rakowi płuc i szyjki macicy. Nitrozaminy to silne czynniki rakotwórcze, które występują w dymie papierosowym i powstają w żołądku z azotynów: chemicznych dodatków do pożywienia. Witamina C neutralizuje je i ochrania tkanki narządów, które wchodzą z nimi w kontakt, tj. okrężnicy, żołądka i pęcherza.
Witamina C może jeszcze inaczej wpływać na rozwój nowotworu. Błony komórkowe i kod DNA są pod szkodliwym wpływem reaktywnych związków zwanych wolnymi rodnikami. Witamina C jako przeciwutleniacz usuwa i unieszkodliwia wolne rodniki, które mogłyby się przyczyniać do rozwoju nowotworu. Ponadto wzmacnia odporność zdrowych komórek na atak powiększonych zwyrodniałych komórek, wspomaga system odpornościowy i zmniejsza liczbę mutacji wśród komórek narażonych na działanie pestycydów, czyli środków owadobójczych.
Witamina C może również wspomagać kurację przeciwnowotworową. Pacjenci, którym podaje się kilku gramowe dawki witaminy przed poddaniem ich radioterapii, lepiej znoszą większe dawki promieniowania.
Witamina D
Witamina D może zapobiegać powstawaniu lub hamować rozwój pewnych rodzajów nowotworów, m.in. raka sutka, okrężnicy oraz chłoniaka nie-ziarniczego. W rejonach niskiego nasłonecznienia istnieje większe prawdopodobieństwo zachorowania na raka okrężnicy niż tam, gdzie słońce świeci często i obficie (słońce jest niezbędne, aby ludzki organizm mógł produkować witaminę D). Ludzie, którzy spożywają mało potraw z witaminą D, są również bardziej narażeni na raka okrężnicy niż ci, którzy zapewniają organizmowi jej dostateczną ilość. Z najnowszych badań wynika, że witamina D obniża liczbę zmian nowotworowych, które zachodzą w obecności czynnika rakotwórczego, i hamuje wzrost komórek przedrakowych w błonie śluzowej okrężnicy, dzięki czemu może zapobiegać nowotworom, a nawet je leczyć.
Witamina E
Witamina E obniża ryzyko zachorowania na następujące odmiany nowotworu: wątroby, płuc, jamy ustnej, przełyku i okrężnicy; jej niskie stężenie podnosi ryzyko zachorowania na nowotwory. Chorzy na raka płuc mają mniej witaminy E w tkankach w porównaniu z osobami zdrowymi.
Choć wyniki badań nad związkiem witaminy E z rakiem sutka budzą kontrowersje, stwierdzono, że ryzyko wykształcenia się tej formy raka u kobiet o niskim stężeniu witaminy E we krwi przekracza pięciokrotnie ryzyko, na jakie narażone są kobiety z wysokim stężeniem witaminy E. Po dodaniu witaminy do pożywienia ryzyko spada. U zwierząt, którym podano dodatkowe dawki witaminy, spadło tempo wzrostu zmian nowotworowych i ich liczba, wzrosła zaś długość życia.
Wydaje się, że witamina E może skutecznie chronić tkanki przed zmianami nowotworowymi. Wraz z innymi przeciwutleniaczami, takimi jak selen i witamina C, chroni błony komórkowe i kod genetyczny przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, które mogłyby prowadzić do powstawania zmian nowotworowych.
Witamina E także hamuje wzrost już istniejących komórek nowotworowych. Najprawdopodobniej dzieje się tak dlatego, że nie dopuszcza do syntezy DNA z białka w zwyrodniałych komórkach. Natomiast niedobór witaminy E sprawia, że wolne rodniki i azotyny niszczą więcej komórek. Gdy spożycie witaminy pokrywa zapotrzebowanie organizmu, mniej azotynów przekształca się w nitrozaminy.
Selen
Wzmożone spożycie selenu może obniżać ryzyko zachorowania na nowotwór. Na terenach, gdzie gleba obfituje w selen, częstotliwość występowania nowotworu jest stosunkowo niska. Dotyczy to zwłaszcza raka przewodu pokarmowego, płuc, piersi i układu limfatycznego. Również w regionach, gdzie spożywa się dużo produktów bogatych w selen, ludzie rzadziej chorują na raka. Najnowsze badania przeprowadzone w jednym z regionów Chin, gdzie zawartość przeciwutleniaczy w pożywieniu jest niska, wykazały, że po wzbogaceniu diety o selen, witaminę E i beta-karoten spadła częstotliwość zachorowań na raka żołądka i przełyku.
Notuje się niskie stężenie selenu u osób chorych na następujące choroby: ziarnicę złośliwą, białaczkę, raka sutka, układu limfatycznego, żołądka, jelit, okrężnicy, pęcherza i dróg płciowych. Ludzie o niskim stężeniu selenu we krwi są dwukrotnie bardziej narażeni na nowotwór niż ci, którzy mają optymalne stężenie tego pierwiastka we krwi.
Selen może chronić przed nowotworami dzięki swoim właściwościom przeciwutleniającym i dzięki temu, że neutralizuje skutki szkodliwego działania niektórych metali. Wraz z witaminą E chroni błony komórkowe i kod genetyczny przed wolnymi rodnikami, które mogą powodować odkształcenia oraz zmiany aktywności i wielkości komórek. Selen wzmacnia również system odpornościowy organizmu, a co za tym idzie, jego odporność na zmiany nowotworowe. Ponadto neutralizuje kadm i miedź: dwa pierwiastki rakotwórcze.
Skuteczność selenu w leczeniu nowotworu może zależeć od jego postaci. W postaci organicznej, w związkach zwanych selenometioniną i selenocysteiną, selen jest skuteczniejszy niż jako selenin sodu, czyli w postaci nieorganicznej. Ponadto czosnek wyhodowany na glebie bogatej w selen jest skuteczniejszy w leczeniu nowotworu niż chemiczne preparaty lub zwyczajny czosnek.
Wapń
Właściwości antynowotworowe wapnia dotyczą tylko jelit. Pierwiastek ten jest tak ściśle związany z witaminą D, że właściwie trudno oddzielić od siebie wpływ, jaki jedno i drugie wywiera na nowotwór. Wydaje się jednak, że wapń wiąże w jelicie rakotwórcze tłuszcze, przez co ogranicza ich zdolność do aktywizowania procesu powstawania nowotworu.
Wanad. Wanad może odgrywać pozytywną rolę w zapobieganiu nowotworom. Badania wykazały, że dodatkowe dawki wanadu hamują powstawanie i rozwój nowotworów u zwierząt.
Cynk
Cynk może hamować rozwój nowotworu, ponieważ przyczynia się do regulacji zawartego w komórkach kodu genetycznego, wzmacnia system odpornościowy organizmu i pomaga regenerować uszkodzone tkanki. Chorzy na nowotwory mają niskie stężenie cynku we krwi, co przyspiesza rozwój choroby; u tych u pacjentów, którym podaje się preparat cynkowy, notuje się poprawę apetytu.
Inne produkty o właściwościach przeciwnowotworowych
Jedząc często warzywa kapustne, czyli brokuły, brukselkę, kalarepę, kalafior i kapustę, można obniżyć ryzyko zachorowania na nowotwory, zwłaszcza raka żołądka, okrężnicy i układu oddechowego. Dzieje się tak za sprawą zawartych w tych warzywach substancji o nazwie indole. Nie jest to jedyny pożytek z jedzenia tych warzyw, ponieważ zawierają one również znaczne ilości beta-karotenu, kwasu foliowego, witaminy C i błonnika.
Dieta, w której większość białek jest pochodzenia roślinnego, obniża ryzyko zachorowania na raka prostaty, trzustki i układu limfatycznego. Wegetarianie są ogólnie mniej narażeni na nowotwór niż ludzie jedzący mięso. Stwierdzono, że u osób, których dieta zawiera dużo mięsa, jaj, sera i mleka, prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu jest czterokrotnie wyższe niż u osób, które jedzą głównie białko roślinne, czyli fasolę i groch, produkty z mąki pełnoziarnistej i tofu.
Kwasy tłuszczowe omega 3
Kwas gamma-linolenowy, który występuje w oleju z wiesiołka dwuletniego, oraz kwas eikozapentenowy zawarty w olejach rybnych, mogą hamować rozwój nowotworu. Z badań na zwierzętach wynika, że kwasy tłuszczowe omega 3 hamują rozwój i rozprzestrzenianie się raka sutka.
Czosnek
Czosnek dzięki swym właściwościom przeciwrakotwórczym i przez pozytywny wpływ na system odpornościowy organizmu może również chronić przed nowotworami. Ludzie, którzy jedzą dużo czosnku, rzadziej chorują na raka okrężnicy. Wiadomo, że czosnek hamuje rozwój nowotworu przez neutralizowanie czynników rakotwórczych, spowalniając wzrost guzów nowotworowych i blokując oba początkowe stadia choroby. Aby ustalić najskuteczniejsze dawki, należy przeprowadzić dalsze badania.
Cukier, alkohol i substancje rakotwórcze
Duże spożycie cukrów i alkoholu wiąże się z większym ryzykiem zachorowania na niektóre odmiany nowotworu, zwłaszcza raka przewodu pokarmowego. Wysokotłuszczowa dieta uboga w błonnik jeszcze bardziej podnosi ryzyko choroby. Sztuczne słodziki, zwłaszcza sacharyna i cyklaminiany, również przyczyniają się do rozwoju nowotworu; natomiast substancje, które występują w czarnej i zielonej herbacie, mogą chronić przed jego niektórymi odmianami.
Istnieją ponad trzy tysiące różnych chemikaliów, które dodaje się do pożywienia, aby zapewnić mu pożądany kolor, smak, gęstość i trwałość. Następne dwanaście tysięcy dostaje się do jedzenia niezależnie od tego, czy producent sobie tego życzy: podczas zbiorów, procesu produkcyjnego lub przy pakowaniu. Niektóre z tych związków mogą działać rakotwórczo. Związek o nazwie BHT: środek ochronny, który pozwala dłużej przechowywać produkt, wspomaga rozwój nowotworu. Komisja ds. Żywności i Leków stara się regulować zawartość szkodliwych związków w pożywieniu, toteż na mocy jej postanowień wszystkie chemiczne dodatki podejrzane o właściwości rakotwórcze powinny być usunięte z produktów spożywczych. Jednak tylko o części spośród substancji używanych w przemyśle wiemy, czy są potencjalnie rakotwórcze, czy też nie.
Również sposób, w jaki przyrządzamy pożywienie, ma wpływ na jego właściwości rakotwórcze. Podczas smażenia, pieczenia na ruszcie lub rożnie tłuszcze i białka w tłustych mięsach i rybach pod wpływem wysokich temperatur przechodzą w substancje rakotwórcze. Z tłuszczów mięsa pieczonego na grillu powstają benzopireny. Ich ilość zależy od temperatury, w jakiej pieczemy mięso, oraz od tego, ile czasu trzymamy je bezpośrednio nad ogniem. Aby zmniejszyć ryzyko, należy używać do pieczenia perforowanej folii, która umieszczona nad rusztem ochroni tłuszcz przed ogniem, oraz piec mięso krócej, aby uniknąć zwęglenia.
Takie produkty, jak szynka, kiełbasa, ryby i ostrygi podczas wędzenia wchłaniają pewne ilości smoły. Podobnie jak smoła w dymie papierosowym, tak i ta smoła zawiera substancje rakotwórcze i może być szkodliwa, jeśli spożywa się ją w dużych ilościach.
