Pigułki, czopki, proszki, nalewki, kremy i maści: leki w najróżniejszej postaci są od czasów egipskich najważniejszym orężem lekarzy w zmniejszaniu dolegliwości, leczeniu, zapobieganiu i diagnostyce chorób. Wiedza na temat działania leków opierała się początkowo na medycynie doświadczalnej (empirycznej). Za „ojca teorii farmakologicznej” uznaje się greckiego lekarza Galena (129-199), ale działanie poszczególnych czynnych składników leków usiłuje się poznawać dopiero od czasów Paracelsusa (1493-1541).
Jeszcze do końca XIX wieku aptekarze sami wytwarzali prawie wszystkie leki, najczęściej z wysuszonych lub świeżych roślin. Oprócz tego istniały już laboratoria farmaceutyczne, w których wyodrębniano w czystej formie substancje czynne z produktów naturalnych. Niezależnie od naturalnych środków leczniczych w dzisiejszych czasach większość leków otrzymywana jest poprzez syntezę związków występujących w przyrodzie lub tworzenie zupełnie nowych związków.
Tabletki czy krople?
Substancja chemiczna staje się dopiero wtedy skutecznym lekiem, gdy jest w odpowiedni sposób przygotowana. To, w jakiej postaci dany lek ma być stosowany (tabletka, maść, emulsja, krople), zależy od miejsca jego działania. Tak więc środki do wcierania działają bezpośrednio na chore miejsce, podczas gdy leki wprowadzane drogą doustną lub w postaci zastrzyku najczęściej do miejsca swojego działania dostarczane są z krwią. Jak szybko następuje ich działanie zależy od tego, czy są w postaci stałej, czy płynnej. Płynne leki dostają się znacznie szybciej do krwi niż stałe.
Leki wolno działające
Bywają sytuacje, w których życzymy sobie, by substancja czynna rozchodziła się w organizmie bardzo powoli. W takim przypadku lekarz przepisuje leki w postaci stałej jako drażetki albo kapsułki. W przypadku tzw. preparatów o opóźnionym bądź o przedłużonym działaniu substancja czynna pokryta zostaje grubą warstwą, która rozpuszcza się dopiero w jelicie. Środki o opóźnionym działaniu nie powinny więc być rozgryzane. W ten sposób można zredukować ilość zażywanych w ciągu dnia leków.
Długi okres działania można osiągnąć, stosując plastry z zawartością substancji leczniczej, np. plastry hormonalne. Przykleja się je na skórę, skąd powoli i stale oddają organizmowi środki lecznicze.
Środki uzupełniające
Skuteczna dawka wielu substancji mieści się najczęściej w granicach kilku miligramów. To jest tak mało, iż większa część każdego leku jest uzupełniana substancją wypełniającą, dzięki której zyskuje użyteczną wielkość. Substancjami wypełniającymi są np. cukier mleczny, alkohol, woda albo utwardzony tłuszcz w przypadku czopków. Do tego dochodzą substancje pomocnicze, wykorzystywane jako środki konserwujące, zapewniające trwałość leku.
Sprawdzanie działania leków
Poszukiwanie nowych doskonalszych substancji czynnych jest istotnym zadaniem badań farmakologicznych. Większość nowych leków na rynku medycznym jest jednak tylko odmianą już wypróbowanych środków leczniczych. Do czasu dopuszczenia nowego leku do handlu musi on przebyć wiele etapów badań, wymaganych prawnie, co trwa kilka lat.
W czasie tzw. badań przedklinicznych sprawdzane jest w hodowlach komórkowych i doświadczeniach na zwierzętach, czy dana substancja wykazuje oczekiwane działanie i czy podczas dłuższego stosowania nie jest toksyczna, nie uszkadza materiału genetycznego, nie wywołuje nowotworów albo wad rozwojowych i jak jest przez organizm wchłaniana, rozkładana i w końcu jak jest wydalana.
Średnio tylko jedna z tysiąca substancji przechodzi do drugiego etapu: badań klinicznych. W czasie ich trwania w pierwszej fazie badana jest na ochotnikach: czy obserwowane dotychczas w laboratorium oczekiwane działanie leku wystąpi również u człowieka.
W drugim etapie środek próbowany jest na grupie pacjentów cierpiących na chorobę, przeciw której ten lek ma działać. W przypadku pozytywnego wyniku i dopuszczalnym działaniu ubocznym skuteczność tego leku sprawdzana jest na dużej liczbie pacjentów i porównywana ze skutecznością innych metod leczenia.
W każdym przypadku warunkiem przeprowadzenia badań jest zgoda pacjenta oraz poinformowanie go o możliwym działaniu ubocznym i ryzyku.
Dopuszczenie leków
Z dziesięciu substancji zwykle tylko jedna dochodzi do postępowania dopuszczającego. Musi być tutaj dowiedzione, iż lek spełnia swoje działanie i nie budzi wątpliwości (jest nieszkodliwy!). Dopiero wtedy na-daje się mu nazwę handlową i lek wprowadzany jest na rynek. Również po dopuszczeniu do handlu w dalszym ciągu prowadzi się dokładne obserwacje, czy nowy środek sprawdza się w praktyce.
Prawo patentowe i generyki
Gdy tylko firma farmaceutyczna uzna, że znalazła skuteczny środek czynny, możliwie jak najszybciej zgłasza go do urzędu patentowego. Zapewnia jej to wyłączne prawo do sprzedaży przez pewien czas. Może z tego korzystać dopiero po żmudnych i wieloletnich badaniach sprawdzających działanie leku. Po upływie okresu ochrony patentu również inne firmy farmaceutyczne mogą oferować te środki czynne. Te naśladowcze preparaty, nazwane genetykami, mogą być sprzedawane po niższych cenach, gdyż w ich cenę nie są wliczane koszty wynalezienia leku.
Jakość jest najwyższym prawem
Podczas wytwarzania nowych środków leczniczych przemysł farmaceutyczny ograniczony jest surowymi przepisami zabezpieczającymi ich jakość. Zarówno surowce, jak i gotowe produkty są dokładnie sprawdzane. Dodatkowo prowadzi się dokładną dokumentację materiału wyjściowego i poszczególnych etapów produkcji. Gdy mimo to później okaże się, że lek jest nieodpowiedniej jakości, na podstawie daty produkcji albo numeru serii można wycofać go ze sprzedaży.
Leki bez substancji czynnej
Mianem placebo nazywamy leki, które nimi nie są – tzw. leki pozorne. Poza substancjami pomocniczymi, jak np. skrobia, cukier, tłuszcze albo woda, nie zawierają substancji czynnych. Lecz nawet bez skutecznych medycznie substancji mogą wywoływać efekt leczniczy. Osiągnięto tym sposobem godne podziwu wyniki, przede wszystkim przy zwalczaniu bólu. Dlaczego się tak dzieje, nie umiemy obecnie tego naukowo wyjaśnić. Prawdopodobnie przez zażycie placebo mobilizowane są siły samoobronne organizmu odgrywające ważną rolę w każdym leczeniu. Warunkiem jest jednak: pacjent musi wierzyć w zdolność uzdrawiającą leku.
Czy wszystkie leki wymagają recepty?
Recepta ma charakter dokumentu i musi zawierać podpis lekarza. Nie wszystkie leki wymagają recepty. Kasy chorych dopłacają do leków wydawanych na recepty ubezpieczalni. Za większość leków chory musi zapłacić pewną kwotę. Zależna jest ona od ceny leku i wielkości opakowania.
Obowiązek wydawania leków na receptę
Leki dzieli się na wydawane wyłącznie w aptekach i środki sprzedawane w wolnym handlu. Leki dopuszczone do sprzedaży wyłącznie w aptekach dzielą się na wymagające i niewymagające recepty.
Wszystkie leki dopuszczone do sprzedaży wyłącznie na recepty mogą być stosowane tylko pod kontrolą lekarską, ponieważ nawet przy ściśle przestrzeganym sposobie użycia mogą wystąpić niepożądane objawy uboczne. Odnosi się to również do świeżo wprowadzonych na rynek środków farmaceutycznych. Po upływie wieloletniego okresu ich stosowania mogą być zwolnione z obowiązku sprzedaży na recepty.
Środki znieczulające
Szczególnie ostre przepisy dotyczą tzw. środków znieczulających, substancji mających działanie uzależniające. Mogą być tylko wydawane na numerowanych receptach i to wtedy, gdy zamierzonych skutków leczenia nie można osiągnąć przy użyciu innych środków. Ta procedura powstrzymuje jeszcze wielu lekarzy przed przepisywaniem morfinopodobnych środków przeciwbólowych, które dla ciężko chorych oznaczają duże złagodzenie cierpień.
Obawa przed uzależnieniem przy prawidłowym ich stosowaniu praktycznie w ogóle nie istnieje. Z tego powodu ostatnio dąży się do łagodzenia przepisów.
Ulotka w opakowaniu leku
W opakowaniu każdego gotowego leku umieszczona jest ulotka informacyjna, tzw. dodatek informacyjny lub reklamówka. W niej producent udziela szczegółowych informacji na temat rodzaju i ilości substancji czynnej, jak również na temat substancji dodatkowych i pomocniczych. Pod pojęciem „zastosowanie” znajduje się krótki opis, przy jakich dolegliwościach i chorobach stosuje się ten środek. „Przeciwwskazania” informują na temat okoliczności, w których leku tego nie należy stosować. Gdy chory stwierdzi, że one jego dotyczą, powinien koniecznie skontaktować się z lekarzem.
Poza tym ulotka informacyjna zawiera dane na temat dawkowania i zastosowania leku. Mają one jednak znaczenie tylko wtedy, gdy lekarz nie wydał żadnych innych wytycznych.
Działanie uboczne leków
Fragment ulotki informacyjnej poświęcony jest działaniom ubocznym leku. Chodzi tutaj o niezamierzone reakcje organizmu na ten lek, które mogą wystąpić obok jego celowego działania.
Z powodów prawnych producenci dbają tutaj o pełną informację. Przy tym łatwo może powstać wrażenie, iż lek bardziej szkodzi, niż leczy. Ogólnie jest jednak tak, iż działania uboczne są stosunkowo rzadko obserwowane. Słowo „rzadko” w ulotce informacyjnej znaczy, iż niepożądane objawy występują w jednym przypadku na sto, „bardzo rzadko”, mniej niż w jednym przypadku na tysiąc.
Oddziaływanie wzajemne leków (interakcja)
Jeśli pacjent zażywa jednocześnie więcej leków, to poszczególne środki mogą na siebie oddziaływać. Również na ten temat można znaleźć wskazówki w ulotce informacyjnej. Wzmacnianie działania poprzez zastosowanie dwóch uzupełniających się środków może być zamierzone w ramach leczenia. Fakt, iż dwa leki się znoszą, występuje najczęściej wtedy, gdy leki przepisane były przez dwóch lekarzy różnych specjalności, którzy nie byli informowani, jakie środki zalecił kolega.
Najważniejsze grupy leków
Środki przeczyszczające (laxantia)
Środki przeczyszczające zawierają substancje, które drażniąc błonę śluzową jelit, powodują zmiękczenie kału albo jego pęcznienie. Środki takie jak sól glauberska i gorzka albo składniki liści i owoców senesu, kora kruszyny albo kłącze rzewienia sprawiają, iż opróżnia się duża część jelita grubego. Po normalnym oddaniu stolca musi upłynąć trochę czasu do chwili napełnienia się jelita grubego. Przez to może powstać wrażenie ponownego zaparcia stolca: łatwo się wtedy sięga po nowy środek przeczyszczający. Diabelskie koło zacieśnia się w miarę dłuższego stosowania środków przeczyszczających wskutek niedoboru wody i minerałów. Środki spęczniające i wypełniające, takie jak otręby pszenne lub siemię lniane, zwiększają masę stolca przez wchłanianie wody i pęcznienie. To zmusza jelito do pracy.
Takie środki mogą być stosowane przez dłuższy czas, istotne jest jednak jednoczesne pobieranie większych ilości wody. Środków przeczyszczających – również niegroźnych środków spęczniających i wypełniających – należy używać tylko wtedy, gdy jest to konieczne i tylko przez krótki czas. Najlepszym rozwiązaniem jest pożywienie zawsze bogate w substancje balastowe.
Stosowanie środków przeczyszczających uzasadnione jest tylko:
- przed operacją w obszarze brzucha,
- przed badaniem przewodu pokarmowego,
- przy bolesnych schorzeniach odbytu,
- gdy ma być zmniejszone napięcie brzucha, np. po operacji, po zawale serca albo po udarze mózgowym.
Antybiotyki
Antybiotyki są zbiorowym pojęciem substancji czynnych, stosowanych przede wszystkim przeciw bakteriom chorobotwórczym. Substancje te można otrzymywać ze źródeł naturalnych, np. z pleśni, ale mogą być również wytwarzane syntetycznie.
Rozróżnia się antybiotyki bakteriostatyczne, które jedynie powstrzymują bakterie przed ich dalszym rozmnażaniem się, i antybiotyki bakteriobójcze jak penicylina, która je zabija. Antybiotyki nie rozróżniają bakterii pożytecznych od szkodliwych. Dlatego też często atakowana jest flora bakteryjna jelita i pochwy. Skutkiem może być biegunka, wzdęcia albo grzybica jelit lub pochwy. Również działanie pigułki antykoncepcyjnej nie jest już pewne.
Bakterie oporne
Niektóre bakterie wywołują typowe objawy, tak że lekarz bez badań bakteriologicznych może zalecić odpowiedni antybiotyk; inne muszą być dopiero wcześniej dokładnie określone. Bakterie nie reagują na każdy antybiotyk. Taka oporność może być naturalna albo nabyta. Nabyta oporność powstaje na przykład wtedy, gdy bakterie niedostatecznie albo zbyt krótko były zwalczane antybiotykami. Może być też powodowana antybiotykami zawartymi w produktach spożywczych, np. w mięsie.
Antybiotyki o szerokim spektrum działania, jak tetracykliny, działają przeciw dużej liczbie różnych bakterii – w odróżnieniu od antybiotyków o wąskim zakresie działania, jak np. penicylina, która może być skutecznie stosowana przeciw małej grupie bakterii.
Uwagi przy stosowaniu antybiotyków
- Nie wolno nigdy odstawiać antybiotyku bez porozumienia się z lekarzem, nawet wtedy gdy dolegliwości już ustąpiły. Do pełnego wyleczenia kuracja musi być prowadzona nawet po ustąpieniu objawów.
- Należy omówić ze swoim lekarzem sposób zapobiegania zakażeniu grzybicami.
- Jeśli ktoś jest uczulony na jakiś antybiotyk, powinien poinformować o tym swojego lekarza.
- Należy wziąć ze sobą wykaz środków, na które jest się uczulonym.
Leki przeciwhistaminowe
Podczas stanów zapalnych i reakcji alergicznych uwalniany jest w organizmie hormon tkankowy histamina. Leki antyhistaminowe to substancje, które osłabiają lub zupełnie znoszą działanie tego hormonu tkankowego. Częstym objawem ubocznym ich działania jest ogólne zmęczenie, wrażenie senności. Szczególna ostrożność wymagana jest przy równoczesnym zażywaniu środków uspokajających, leków psychotropowych i przy spożywaniu alkoholu, ale również u kierowców samochodów. Jeżeli pacjent ma obfitą, rzadką, alergicznego pochodzenia wydzielinę z nosa, kicha i swędzi go nos, należy zastosować nową generację leków antyhistaminowych, które wywołują mniej objawów zmęczenia.
Kortyzon (glikokortykosteroidy)
Organizm ludzki wytwarza w korze nadnerczy wiele hormonów, wśród nich glikokortykosteroidy. Do najważniejszych hormonów tej grupy zaliczamy kortyzon (hydrokortyzon). Glikokortykosteroidy, zwane potocznie kortyzonami, wyjątkowo dobrze nadają się do leczenia silnych stanów zapalnych, które nie powstały w wyniku infekcji. Kortyzon jest w stanie zmniejszyć bolesne działanie obronne układu immunologicznego -jednakże tylko czasowo. Z dobrym skutkiem leczniczym stosowany jest w schorzeniach reumatycznych, wypryskach i stanach alergicznych.
Ten dawniej cudowny środek, który wyzwolił wielu ludzi od bólu, zyskał zła opinię ze względu na groźne skutki uboczne – niezupełnie sprawiedliwie, gdyż podczas krótkotrwałego zastosowania praktycznie pozbawiony jest działań ubocznych. Ciężkie skutki uboczne grożą przede wszystkim przy długotrwałym ich stosowaniu, np. ich skutkiem może być ogólne osłabienie odporności, osteoporoza lub zespół Cushinga; przy zewnętrznym stosowaniu skóra w tym miejscu staje się cieńsza. Współcześnie w ramach walki z objawami ubocznymi kładzie się nacisk na dokładne i niskie dawkowanie kortyzonu.
Uwagi przy stosowaniu kortyzonu
- Cała dzienna dawka powinna być podana przed godziną ósmą rano, dzięki czemu w minimalnym stopniu zakłócona jest produkcja własna glikokortykosteroidów.
- Nie wolno stosować mieszanych preparatów z innymi substancjami czynnymi. Kortyzonu nie udaje się wtedy indywidualnie dawkować.
- Kortyzon najlepiej stosować, jeśli to jest możliwe, lokalnie: jako aerozol albo maść.
- Po zastosowaniu aerozolu należy dokładnie wypłukać jamę ustną, a preparaty kortyzonowe nakładać zawsze bardzo cienko.
- Leczenie kortyzonem przerywa się tylko według wskazań lekarza: ewentualnie środek ten można odstawiać powoli.
- Kortyzon nie jest środkiem leczniczym, jedynie zmniejsza objawy.
Środki odwadniające (leki moczopędne)
Środki moczopędne powodują wzmożone wydalanie moczu. Dzięki temu mogą być wydalone płyny nagromadzone w tkankach i obniżone ciśnienie. Jednakże organizm może przy tym stracić ważne sole, które muszą być uzupełnione. Gdy nerki pracują słabo, stosuje się leki moczopędne, które w krótkim czasie wypłukują z organizmu duże ilości płynu.
Długotrwałe ich stosowanie może spowodować skłonność do zapaści i do tworzenia się skrzepów krwi. Natomiast tiazydowe leki moczopędne odwadniają wolniej, nadają się do długotrwałego leczenia, np. w przypadku niewydolności serca i zbyt wysokiego ciśnienia.
Środki przeciwprzeziębieniowe
Zgodnie z porzekadłem ludowym „przeziębienie leczone trwa siedem dni, a nieleczone tydzień”. Jest to pogląd słuszny – gdyż na wywoływane przez wirusy stany grypowe, jak to lekarze mówią o przeziębieniu, nie ma dotychczas skutecznego leku.
Jednakże istnieje wiele często wydawanych bez recepty środków leczniczych, które obiecują zmniejszenie dolegliwości przeziębieniowych. Ogólnie preparaty te to mieszanki zawierające najczęściej lekki środek przeciwbólowy, witaminę C, substancję czynną przeciw nieżytowi nosa i ewentualnie kofeinę. Gdy dolegliwości przeziębieniowe nie ustąpią po upływie 10 dni, należy jednak odwiedzić lekarza.
Nieżyt nosa (katar nosa)
Nieżyt nosa jest typowym objawem towarzyszącym przeziębieniu, lecz również wyrazem reakcji alergicznej. Środki przeciwko katarowi nosa zmniejszają ukrwienie błony śluzowej nosa, ograniczają wytwarzanie wydzieliny. Pod postacią kropel do nosa są praktycznie pozbawione działań ubocznych, jednakże tylko wtedy, gdy stosuje się je w małych ilościach i tylko przez krótki czas. Gdy działanie środka osłabnie, dochodzi do przekrwienia śluzówki i wzmożonego wytwarzania wydzieliny. Sięga się ponownie po środek przeciwko katarowi nosa; uzależniając się od leku. Przy dłuższym stosowaniu błona śluzowa nosa może zostać trwale uszkodzona.
Bóle gardła i trudności przy połykaniu
Wiele tabletek do ssania zawiera substancje znieczulające na pewien czas błonę śluzową ust i w ten sposób łagodzące ból. Uwaga: środki czynne mogą wywoływać alergie! Leki do płukania gardła działają przeciw-bakteryjnie, mogą jednak niszczyć zdrową florę bakteryjną jamy ustnej. Istnieją także środki z roślinnymi substancjami czynnymi, np. z liści szałwi. Nie wolno stosować pastylek do ssania zawierających antybiotyki bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem!
Kaszel
Kaszel jest odruchem mającym na celu usuwanie ciał obcych, jak również powstałej w drogach oddechowych zwiększonej ilości wydzieliny. Przeciw nie-przyjemnemu „suchemu” kaszlowi albo kaszlowi odruchowemu działają środki przeciwkaszlowe – leki z łagodzącymi kaszel substancjami czynnymi jak kodeina i noskapina. Blokują one odruch kaszlu w mózgu i zwalczają w ten sposób kaszel. Wydawane są wyłącznie na recepty, w przypadku kodeiny istnieje niebezpieczeństwo uzależnienia.
Leki stosowane w chorobach układu krążenia
ACE inhibitory
ACE inhibitory wykazują kilka rodzajów korzystnego wpływu na układ sercowo-naczyniowy. Powstrzymują przerost mięśnia serca i korzystnie wpływają na podatność naczyń krwionośnych. Często przepisywane są wraz z lekami moczopędnymi i betablokerami. Częstym efektem ubocznym jest odruchowy kaszel, ból głowy, zawroty głowy i dolegliwości żołądkowe.
Betablokery
By rozkazy mózgu mogły być odbierane przez poszczególne rejony ciała, komórki wyposażone są w „stacje odbiorcze” – receptory. Ważną rolę w regulacji ciśnienia krwi i czynności serca odgrywają tzw. betareceptory. Gdy zostaną zablokowane przez leki, serce przestawiane jest na „pracę w trybie ekonomicznym” – jego zapotrzebowanie na tlen spada, a ciśnienie krwi zostaje obniżone. Betablokery stosuje się w leczeniu nadciśnienia i chorób naczyń wieńcowych serca, jak również przy niektórych formach zaburzeń rytmu pracy serca.
Na początku ich zażywania mogą wystąpić nudności, biegunka, łatwe męczenie się i zaburzenia snu. Po dłuższym stosowaniu tych leków nie wolno ich nagle odstawiać, gdyż może wystąpić wzmożona reakcja organizmu połączona z nerwowością, potami i częstoskurczem.
Naparstnica (glikozydy nasercowe)
Zioła takie jak naparstnica (digitalis), cebula morska albo konwalia majowa zawierają substancje pobudzające mięsień sercowy, tzw. glikozydy. Sprawiają one, iż serce bije wolniej, ale mocniej i krew jest z większą siłą tłoczona do krwiobiegu.
Ważne jest tutaj dawkowanie: już przy niewielkim przedawkowaniu mogą wystąpić objawy zatrucia -nieregularny albo bardzo zwolniony rytm serca, nudności, wymioty, biegunka i typowe „widzenie barw”, czyli wszystko wydaje się zanurzone w czerwono-zielonym świetle. Przy takich objawach trzeba od razu odstawić lek i spytać lekarza o radę.
Antagoniści wapnia
Antagoniści wapnia to substancje czynne, które obniżają napięcie serca i naczyń, obniżają ciśnienie krwi i redukują zapotrzebowanie serca na tlen. Niepożądanymi objawami, które mogą wystąpić, są: zawroty i bóle głowy, i kołatanie serca jako oznaka zmniejszonego ciśnienia krwi, zaczerwienienie skóry twarzy i obrzęki kończyn dolnych.
Azotany
W leczeniu choroby wieńcowej stosuje się azotany, grupę leków rozszerzających naczynia tętnicze jak np. nitrogliceryna. W ten sposób poprawiają one ukrwienie mięśnia serca, ale też odciążają serce. Ponieważ organizm przy regularnym zażywaniu azotanów przyzwyczaja się do nich, codziennie powinny być stosowane „przerwy”, np. nocą. W przypadku napadu dusznicy bolesnej można zażywać kapsułki nitrogliceryny do rozgryzania albo nitroglicerynę w aerozolu. Działają one już po bardzo krótkim czasie.
Leki psychotropowe
Środki uspokajające (trankwilizery)
Nerwowość, stres i lęki są często wyrazem przemęczenia i trudnych do pokonania sytuacji życiowych. Pomocne mogą tu być środki uspokajające, które jednak nie leczą, a tylko przynoszą krótką ulgę. Poza tym już po kilku tygodniach powstaje uzależnienie. Nagłe ich odstawienie może wywołać ciężkie zakłócenia snu i jeszcze gorsze stany lękowe. Odzwyczajanie może następować tylko stopniowo. Z tego powodu środki uspokajające nadają się tylko do krótkotrwałego leczenia, nawet gdy stosowane są przeciw lękom towarzyszącym w przypadku bólów fizycznych jak np. w czasie ataku serca.
Najważniejszą grupą substancji czynnych są benzodiazepiny, które różnią się siłą i okresem działania. Krótko działające leki używane są jako środki nasenne.
Leki przeciwdepresyjne
W leczeniu depresji stosujemy leki o różnej sile działania: podczas gdy jedne przede wszystkim zwiększają chęć do działania, inne poprawiają nastrój. Do tych ostatnich zaliczamy sprawdzony ziołowy środek leczniczy, dziurawiec pospolity. Do leczenia niektórych stanów maniakalnych stosowane są leki zwane neuroleptykami.
Leki antydepresyjne mogą ponownie normalizować nastrój i chęć do działania, jednakże efekt jest widoczny dopiero po jednym do dwóch tygodni od zastosowania. Dodatkowo stosowane są przy bolesnych zabiegach, by powstałe w wyniku bólu obciążenie psychiczne nie zwiększało cierpień chorego. Leki przeciwdepresyjne nie prowadzą do uzależnienia, jednakże często wywołują działania uboczne, takie jak suchość w jamie ustnej, zaparcie stolca, szybkie tętno i wrażliwość na światło w przypadku dziurawca pospolitego.
Neuroleptyki
Neuroleptyki stosowane są do zwalczania stanów maniakalnych, przy silnym pobudzeniu, zaburzeniach poczucia rzeczywistości. Działają uspokajająco i zobojętniająco oraz umożliwiają ludziom chorym na schizofrenię prowadzić życie bez lęków i męczących halucynacji.
Na początku leczenia, przez kilka dni może dojść do stanów skurczowych mięśni twarzy, oczu i języka, później możliwe są objawy podobne jak w czasie choroby Parkinsona, np. drżenie kończyn, zwolnienie ruchów. Wszystkie te działania uboczne można leczyć farmakologicznie, ale po odstawieniu leków objawy wracają.
Środki nasenne
Do leczenia zaburzeń snu zalecane są często leki uspokajające albo przeciwdepresyjne. Wydawanymi bez recepty środkami nasennymi są leki ziołowe. Zasadniczo żadne środki nasenne nie powinny być stosowane przez dłuższy czas. W czasie odstawiania dochodzi początkowo do niespokojnych snów z częstymi zmorami sennymi.
Leki przeciwbólowe (analgetyki)
Leki przeciwbólowe wydawane bez recepty
Ból jest sygnałem ostrzegawczym organizmu i nie powinien być zbyt pochopnie usuwany. Kwas acetylosalicylowy (aspiryna), ibupro-fen i paracetamol łagodzą lekkie lub średnie bóle przez hamowanie stanów zapalnych i działanie na ośrodkowy układ nerwowy; dodatkowo mogą obniżać temperaturę. Przy skłonności do krwotoków i wrzodach żołądka i jelit nie wolno stosować kwasu acetylosalicylowego i ibuprofenu; również dzieciom nie wolno w czasie infekcji gorączkowych podawać aspiryny. Przy częstym zażywaniu słabych środków przeciwbólowych mogą pojawić się stałe bóle głowy, co stwarza groźbę uzależnienia. Preparaty z kofeiną wzmacniają ten efekt.
Morfina i morfinopodobne leki przeciwbólowe
Przy bardzo ciężkich albo chronicznych stanach bólowych ulgę przynoszą czasami tylko silne środki np. morfina i kodeina oraz ich pochodne. Działają one na mózg i rdzeń kręgowy. Przez łączenie ich z przeciwzapalnymi środkami przeciwbólowymi, kortyzonem albo środkami przeciwdepresyjnymi uzyskuje się silne działanie przeciwbólowe.
Początkowo mogą wywoływać nudności, wymioty i senność, później prowadzą do zaparcia stolca, trudności z oddawaniem moczu, a przy zwiększonej dawce do zwolnienia czynności oddychania. Poza małymi wyjątkami narkotyczne leki przeciwbólowe uznawane są za środki odurzające (-* str. 632). Groźba uzależnienia istnieje jednak tylko w przypadku niewłaściwego ich zastosowania, przy celowym i uzasadnionym leczeniu bólu praktycznie nigdy.
Leki cytostatyczne
Leki cytostatyczne to substancje czynne, które niszczą komórki, przede wszystkim szybko się rozmnażające. Mają duże znaczenie przy leczeniu chorób nowotworowych. Są szczególnie często wykorzystywane w medycynie transplantacyjnej. Stosowane są tam leki cytostatyczne, które celowo osłabiają układ odpornościowy, tak by niedoszło do reakcji odrzucenia przeszczepionego organu.
