Macierzanka to wysoka do 15 cm krzewinka o zdrewniałym gałęzistym korzeniu. Tworzy bardzo gęste i dobrze ulistnione kępy. Pełzające i zakorzeniające się łodygi rosną na długość przez wiele lat i drewnieją. Są 4-kanciaste, na szczytach częściowo płonne, gęsto ulistnione. Na nich wyrastają zwykle szeregami owłosione gałązki kwiatowe, krótkie i wzniesione. Liście są drobne, sercowatojajowate lub eliptyczne, ściągnięte w krótki, orzęsiony ogonek. Kwiatostan jest główkowaty lub wydłużony, złożony z nibyokółków. Budowa kwiatów wargowa. Kielich w górze nagi, w dolnej części owłosiony. Warga górna 2-dzielna, dolna 3-dzielna. Korona czerwonawa lub fioletowa.
Macierzanka piaskowa – występowanie i zbiór
Macierzanka rośnie na brzegach lasów, najczęściej sosnowych, na pastwiskach, w miejscach silnie nasłonecznionych, piaszczystych i suchych. Kwitnie całe lato. Roślina wydaje silny, przyjemny, aromatyczny zapach.
Macierzankę można uprawiać w ogródkach, na ziemi piaszczystej, o małej wilgoci i słonecznej wystawie. W tym celu dzielimy na wiosnę dziko rosnące krzewinki i rozsadzamy je w ugniecionej ziemi. Można ją też rozmnażać z wcześniej zebranych nasion.
Pod nazwą macierzanki znajduje się w handlu mieszanina wielu gatunków i form podobnych do siebie pokrojem, barwą i budową kwiatów a różniących się jedynie kształtem liści i wysokością łodyg. Zbieramy wszystkie gatunki macierzanki o przyjemnym, charakterystycznym zapachu. Wszystkie mają wartość leczniczą, choć różnią się składem chemicznym. W szczególności działanie lecznicze dziko rosnącej macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum), macierzanki zwyczajnej (Thymus pulegioides) i uprawianego tymianku pospolitego (Thymus vulgaris) są do siebie zbliżone.
W celach leczniczych zbiera się ziele macierzanki w początkowym okresie kwitnienia rośliny. W pogodne dni, po obeschnięciu rosy ścinamy pędy na takiej wysokości, aby w surowcu nie znalazły się części pędów zdrewniałe, bezlistne lub z pożółkłymi listkami. Używamy do tego celu ostrego noża lub sekatora, aby nie wyrywać pędów z korzeniami. Niedopuszczalne jest wyrywanie z ziemi całych roślin!
Zebrane ziele rozkładamy cienką warstwą, aby go nie przewracać w czasie suszenia, gdyż liście łatwo się osypują. Macierzankę należy suszyć w cieniu, w naturalnej suszarni o dużym dostępie powietrza. Z 1 kg świeżego ziela otrzymuje się około 25 dag suszu. Dobry susz powinien zachować naturalną barwę i aromatyczny zapach. Nie może zawierać łodyg bez liści i przekwitłych pędów. Ma smak gorzkawy. Do celów domowych tniemy pędy na drobne części i przechowujemy je w szczelnie zamkniętych naczyniach, najlepiej w dobrze dokręconych twistach.
Macierzanka piaskowa – skład chemiczny
Skład chemiczny macierzanki to:
- olejek eteryczny (od 0,15% do 0,6%), w którym najważniejszymi składnikami są linalol, terpineol, borneol, tymol i karwakrol,
- garbniki (do 7,5%),
- gorzki związek serpylina,
- flawonoidy,
- kwas ursolowy i oleanolowy,
- małe ilości saponin,
- sole mineralne (do 9%).
Macierzanka piaskowa – działanie lecznicze
Surowiec macierzanki działa przeciwbakteryjnie, co jest uwarunkowane obecnością w olejku tymolu i karwakrolu, ale ilość tych składników jest w macierzance zmienna. Pod względem bakteriobójczym tymianek jest skuteczniejszy od macierzanki, gdyż zawiera więcej tymolu i karwakrolu.
Napary z macierzanki mają właściwości wykrztuśne, łagodnie przeciwkaszlowe, spazmolityczne (rozkurczowe) i bakteriobójcze.
Ze względu na obecność w zielu związków goryczkowych macierzanka pobudza wydzielanie soku żołądkowego, działając jako stomachicum (pobudza trawienie) i carminativum (usuwa nadmierną fermentację i wzdęcia).
Macierzanka piaskowa – zastosowanie w lecznictwie
Macierzankę stosuje się w następujących schorzeniach:
- nieżyt górnych dróg oddechowych (gardła, krtani i oskrzeli),
- uporczywy kaszel,
- stany skurczowe dróg oddechowych,
- nieżyt żołądka i jelit,
- wzdęcia i brak apetytu, spowodowany niedostateczną ilością soku żołądkowego,
- skurcze żołądkowe,
- stany zapalne miedniczek nerkowych i pęcherza (lek pomocniczy),
- migreny, zawroty i bóle głowy (lek pomocniczy),
- stany zapalne jamy ustnej, zaczerwienienia skóry, drobne zranienia, uszkodzenia naskórka (płukanie lub okłady),
- bóle newralgiczne i reumatyczne (okłady).
Napar z ziela macierzanki piaskowej
Łyżkę ziela macierzanki zalewamy szklanką wrzątku, trzymamy pod przykryciem 20 minut i przecedzamy. Pijemy po 1/3 szklanki naparu 3-4 razy dziennie.
Napar do użytku zewnętrznego: 3 łyżki ziela zalewamy szklanką wrzątku i zaparzamy pod przykryciem 15 minut. Do płukania ust przecedzamy, do kompresów zawijamy rozparzone i odpowiednio ostudzone ziele w płótno i przykładamy na chore miejsce.
Odwar do kąpieli z ziela macierzanki piaskowej
Do kąpieli wzmacniających dla dzieci po przebytej chorobie oraz dla osób starszych przygotowujemy odwar z 20 dag ziela w 3 litrach wody. Przecedzamy go i wlewamy do 1/2 wanny wody o temperaturze 37—38°C. Czas kąpieli od 10 do 20 minut zależnie od wieku i stanu zdrowia.
Ziele macierzanki wchodzi w skład mieszanki ziołowej Septosan (do płukania w stanach zapalnych i ropnych jamy ustnej, gardła, dziąseł i migdałków, szczególnie u dzieci i młodzieży) oraz w skład płynu Pectosol (krople stosowane w nieżycie gardła, utrudnionym odkrztuszaniu, wysuszeniu błon śluzowych, zaczerwienieniu i bólu gardła).
