Mniszek lekarski zwany również pospolitym, jest trwałą rośliną występującą najczęściej na łąkach, trawnikach i przydrożach. Posiada rozetę długich, bezogonkowych, powycinanych w różny sposób liści, z której na rurkowatych, sztywnych, wysokich na 30 cm łodyżkach wyrastają żółte kwiaty, zebrane w duże koszyczki. Na wiosnę rzucają się z daleka w oczy zielone płachty łąk, upstrzone tysiącami świecących się złociście kwiatów mniszka. Jego korzeń jest mięsisty, zewnątrz brunatny, wewnątrz biały. Skaleczona w którymkolwiek miejscu roślina wydziela biały, lepki sok, od którego ręce szybko brunatnieją.
Mniszek lekarski – kiedy i jak zbierać?
Dojrzałe nasiona mniszka tworzą na łodyżce puchowatą kulę („męska stałość”). Po zdmuchnięciu daleko ulatują, a na łodyżce pozostaje naga „głowa”, otoczona wieńcem zeschłych listków, przypominająca wyglądem wyłysiałą lub ogoloną głowę mnicha. Stąd nazwa „mniszek”.
Na wiosnę zbieramy kwiaty mniszka, gdy tylko zaczynają rozkwitać. Zebrane w pełnym rozkwicie podczas suszenia przekwitają i wykształcają owoce z puchem. Na wiosnę można zbierać również całe rozety liściowe wraz z kwiatami, a nawet korzeniami.
Wczesną jesienią zbieramy ziele mniszką z korzeniami. Należy je dokładnie oczyścić z szypułek kwiatowych, z brunatnych liści oraz resztek ziemi i małych korzonków. W jesieni zbieramy także ze starszych okazów same korzenie. Za pomocą długiej, wąskiej i ostrej łopaty wydobywa się je łatwo w całości i bez okaleczenia.
Wszystkie surowce można suszyć w bardzo ciepłe dni w naturalnych, dobrze zacienionych i przewiewnych suszarniach lub – gdy jest chłodniej – w suszarniach ogrzewanych do temperatury 30°C. Same kwiaty lepiej podsuszyć w ogrzewanej suszarni, a potem dosuszyć w naturalnej. Korzenie do grubości 2 cm dokładnie oczyszczone można przed suszeniem pokroić.
W dobrym suszu kwiatowym nie powinno być rozsypujących się koszyczków ani ogonków kwiatowych. Korzenie powinny mieć z zewnątrz barwę szarobrunatną, na przełomie białawą z żółtym walcem osiowym. Ziele powinno mieć naturalną barwę i nie zawierać liści zbrunatniałych.
Mniszek lekarski – skład chemiczny
Skład chemiczny mniszka lekarskiego to:
- związki trójterpenowe, posiadające gorzki smak,
- garbniki,
- kwasy organiczne,
- związki cukrowe, np. inulina, inozyt i sterole,
- związki żywicowe i woskowe,
- śluzy,
- nieznaczne ilości kauczuku,
- witaminy A, B, C,
- sole mineralne (dużo potasu).
W kwiatach mniszka są ponadto karotenoidy, flawonoidy i ślady olejku lotnego. Korzenie zawierają w jesieni dużo, bo do 40% inuliny.
Mniszek lekarski – działanie lecznicze
Surowiec pobudza wątrobę do większego wydzielania żółci i jednocześnie ułatwia jej przepływ do pęcherzyka żółciowego i do dwunastnicy. Dobre wyniki pod tym względem uzyskuje się u osób z niedomogą wątroby i upośledzonym wytwarzaniem żółci, ponieważ mniszek zwiększa ilość żółci tylko do takiego poziomu, jaki jest organizmowi potrzebny. Ułatwianie przepływu żółci jest prawdopodobnie spowodowane przeciwskurczowym działaniem mniszka w obrębie dróg żółciowych.
Mniszek działa lekko moczopędnie ale silniej u osób z niedomogą nerek i ze zmniejszonym wydzielaniem lub zatrzymaniem moczu, czego przejawem mogą być obrzęki. U tych osób może nastąpić znaczne odwodnienie organizmu bez stosowania silnie działających syntetycznych diuretyków (środków moczopędnych), posiadających czasem ujemne działania uboczne.
Obecność w mniszku garbników i gorzkich związków wzmaga wydzielanie soków trawiennych. Dlatego mniszek leczy niektóre schorzenia układu trawiennego. Zawarty w surowcu inozyt działa korzystnie na pracę wątroby i przyczynia się do zmniejszenia poziomu cukru we krwi, głównie w początkach cukrzycy.
Mniszek lekarski – zastosowanie w lecznictwie
Odwary z korzeni, napary z kwiatów i ziela, soki z korzeni lub z całego ziela, a także sałatki stosuje się w następujących schorzeniach:
- skąpe wydzielanie żółci i słaba drożność przewodów żółciowych,
- choroby nerek i pęcherza moczowego (obrzęk),
- kamica wątroby, marskość wątroby,
- zaburzenia przewodu pokarmowego, niestrawność, wzdęcia, brak apetytu,
- uszkodzenie wątroby spowodowane substancjami toksycznymi, syntetycznymi lekarstwami i niektórymi antybiotykami,
- początki cukrzycy,
- zła przemiana materii, otyłość.
Co można zrobić z mniszka lekarskiego?
Z korzeni mniszka przygotowuje się odwary, a z kwiatów lub z kwiatów i liści – napary, z kwitnącego ziela wraz z korzeniami lub z samych korzeni – soki, ze świeżych liści — sałatki.
Odwar: Łyżkę pokrojonych drobno korzeni zalać 1/2 l wody i gotować na wolnym ogniu 20-30 minut, przecedzić. Pić dwa razy dziennie po szklance odwaru. Można przyrządzić odwar z małym dodatkiem liści mięty.
Napar: Łyżkę stołową kwiatów, ewentualnie kwiatów i liści zalać 1/4 l wody i ogrzewać do momentu wrzenia. Odstawić i naparzać pod przykryciem 20 minut, przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/3 szklanki naparu.
Sok: Wyrwać z ziemi kwitnące rośliny mniszka i wypłukać dobrze pod bieżącą wodą (szczególnie korzenie). Zmielić w maszynce do mięsa i wycisnąć sok. Pić 3 razy dziennie po 50 g.
Sok z korzeni: W jesieni można przygotować sok z samych korzeni (zdrowych i dobrze oczyszczonych). Aby się nie psuł, dodajemy 25% spirytusu, pozostawiamy na tydzień, a następnie przecedzamy i zlewamy do butelek. Używamy 2 razy dziennie po łyżce soku w szklance wody.
Sałatka z mniszka: Młode, wiosenne liście mniszka (nim zacznie kwitnąć) płuczemy pod bieżącą wodą i drobno kroimy. Dodajemy cytryny i cukru, ewentualnie również śmietany. W ramach wiosennej kuracji spożywamy przez okres kilku tygodni smaczną i bardzo zdrową sałatę. Jest to dobrze znana i lubiana potrawa we Francji i w Niemczech.
Mniszek wchodzi w skład następujących mieszanek ziołowych:
- Diabetosan (przeciw cukrzycy),
- Cholagoga II (na wydzielanie żółci),
- Normosan (regulacja stolca),
- Pulmosan (przy schorzeniach płucnych).
Wyciąg z mniszka znajduje się w proszku Gastrochol i w płynie Cholesol (leki zwiększające wydzielanie żółci). Ponadto wiele firm produkuje z korzeni mniszka sok pod nazwą Succus Taraxaci.
