Jałowiec jest krzewem o wysokości 3 m, lecz czasami wyrasta jako drzewo do wysokości ponad 10 m. Posiada szarobrunatną, łuszczącą się korę. Igiełki jałowca długości 15 mm osadzone w okółkach po 3 są proste, ostro zakończone i bardzo kłujące. Z tym łączy się informacja dla sadowników i warzywników. Kto chce wypędzić ze swego ogrodu nornice niech wsunie do ich nor gałązki jałowca. Napotykając w czasie wędrówek ostre igiełki tak pokłują sobie nimi pyszczki, że wkrótce wyprowadzą się na inny teren.
Jałowiec pospolity – występowanie i zbiór
Kwiaty jałowca są dwupłciowe (roślina dwupienna). Męskie rosną pojedynczo, żeńskie kupkami. Jałowiec kwitnie latem. Z kwiatów żeńskich, mających postać zielonych szyszeczek powstają kuliste i mięsiste szyszko jagody, które dojrzewają w następnym roku. Ich zielona barwa zmienia się na fioletowobrunatną lub prawie czarną. Dojrzewając nabierają przyjemnego, balsamicznego aromatu, szczególnie silnego po roztarciu. W smaku są w pierwszej chwili gorzkawe i cierpkawe. Na tych samych krzewach widzimy owoce zielone (jednoroczne) i czarne (dwuletnie).
Surowcem leczniczym jałowca są jagody. Zbiór rozpoczynamy w jesieni, po pierwszych przymrozkach, gdyż wtedy dojrzałe jagody łatwo odpadają, lub w zimie. Rozkładamy pod drzewem płachty i strząsamy na nie owoce. Można je także obrywać rękami, ale taki zbiór jest czasochłonny. Dobrze jest wtedy ubrać rękawice, gdyż zielone igiełki kłują dotkliwie opuszki palców. Niedopuszczalne jest otrząsanie owoców przez obijanie kijami. Nie tylko kaleczy się gałęzie, lecz także zebrany surowiec zawiera dużo małych gałązek zielonych owoców, które trudno oddzielić od dojrzałych. Przy strząsaniu spadają na płachty tylko czarne jagody i igliwie, które łatwo odsiać przez sito. Niewykształcone, drobne owoce barwy brunatnej należy usunąć ręcznie.
Owoce jałowca suszy się w naturalnej suszarni o dużym przewiewie, a potem dosusza się je w temperaturze podwyższonej do 30°C. Suszenie w wyższej temperaturze prowadzi do marszczenia się i brunatnienia owoców, a co najgorsze – do ulatniania się olejków eterycznych i substancji żywicznych.
Jałowiec pospolity – skład chemiczny
Owoce jałowca zawierają dużo różnorakich związków:
- około 30% cukrów (glukozę, fruktozę i sacharozę),
- kwasy organiczne (mrówkowy, octowy i jabłkowy),
- olejek lotny, którego składnikami są m.in. alfa i beta-pinen, sabinen i terpineol,
- związki żywicowe,
- garbniki,
- gorzką substancję juniperynę,
- flawonoidy,
- leukoantocyjany i inne.
Jałowiec pospolity – działanie lecznicze
Przetwory jałowca działają moczopędnie. Zależy to głównie od terpineolu, który zwiększa przesączanie w kłębkach nerkowych i hamuje resorpcję zwrotną jonów chlorku i sodu w kanalikach krętych. Pobudzają one również perystaltykę jelit (ruch robaczkowy powodujący przesuwanie miazgi pokarmowej w kierunku od żołądka ku odbytowi), zwiększają wydzielanie soków żołądkowych oraz żółci, a także mają właściwości bakteriostatyczne. W języku łacińskim nazywa się to działanie odpowiednio: diureticum, stomachicum, cholereticum, antisepticum.
Jałowiec pospolity – zastosowanie w lecznictwie
Odwar z jałowca stosuje się, w następujących schorzeniach:
- stany obrzękowe z powodu chorób serca i wątroby (niewydolność układu krążenia),
- marskość wątroby (objawem jest często wodobrzusze),
- zaburzenia w trawienia, niedostateczne wydzielanie soków trawiennych,
- zła przemiana materii,
- niedostateczne wydzielanie żółci,
- niewydolność nerek.
Uwaga: przy niewydolności nerek stosować przetwory jałowca tylko za zezwoleniem lekarza i pod ścisłą jego kontrolą. Kto przechodził zapalenie nerek, nie powinien używać jałowca.
Zewnętrznie stosuje się jałowiec w postaci okładów przy bólach:
- reumatycznych,
- nerwobólach,
- rwie kulszowej.
Jałowiec w kuchni i domowej apteczce
10-15 g rozdrobnionych (np. w młynku , elektrycznym) owoców zalać szklanką wrzątku i zaparzać pod przykryciem 20 minut. Przecedzić, pić 3-4 razy dziennie po stołowej łyżce.
Łagodniejsze działanie od surowca posiada ekstrakt jałowcowy (Extraxtum Juniperi), gdyż zawiera głównie cukier, juniperynę i sole mineralne, a bardzo mało olejku eterycznego, który ulega w czasie zagęszczania odparowaniu.
Olejek jałowcowy (Oleum Juniperi) stosuje się do wcierań kojących w połączeniu z innymi olejkami (Oleum Rosmarini, Oleum Lavendulae).
Gałązek jałowca (razem z jagodami) używano od dawna do wędzenia kiełbasy, która dzięki temu nabierała przyjemnego aromatu. Rozdrobnionych owoców (w niewielkiej ilości) można użyć do pieczenia mięsa. Szczypta zmielonych owoców jałowca jest dobrą przyprawą do zup (ułatwia to w dużym stopniu trawienie). Można jej użyć do placków ziemniaczanych. Dodanie nawet małej ilości jałowca do gotowanej kapusty pozbawia ją przykrego zapachu.
Jagody jałowca są również dobrą przyprawą do ryb. Wypada jeszcze przypomnieć, że jałowiec jest niezbędnym składnikiem naszej polskiej jałowcówki, a także myśliwskiej i szkockiego ginu.
