Chmiel jest dwupienną byliną, posiada mięsisty, rozgałęziony korzeń i cienką, wijącą się wysoko łodygę, dochodzącą do 5 m długości. Jest ona kanciasta, opatrzona na kantach zadzierżystymi włoskami. Liście są szerokie, 3 i 5-klapowe, górne niekiedy nie podzielone, okrągławe lub jajowate, u nasady sercowato wycięte, z wierzchu i pod spodem szorstkie.
Chmiel zwyczajny – występowanie i zbiór
Chmiel kwitnie od czerwca do września. Męskie kwiaty zebrane w luźne, wiechowate kwiatostany zwisają w dół z kątów liści. Kwiatostany żeńskie wyrastają w postaci kłosa w kątach liści i są osadzone na szypułkach. Przypominają szyszki, złożone z zachodzących na siebie dachówkowato listków. Na wewnętrznej stronie listków wytwarzają się gruczoły, wysypujące się z wysuszonych szyszek w postaci miałkiego, złocistożółtego proszku, zwanego lupuliną. Dzięki ich obecności, szyszki chmielu wydają charakterystyczny, przyjemny zapach, przypominający aromat żywicy.
Chmiel rośnie w wilgotnych lasach i zaroślach, w olszynach i wierzbinach, często nad rzekami. Lubi ziemię żyzną i wilgotną. Jest pospolity w całym kraju. Ponieważ służy w przemyśle browarniczym do wyrobu piwa, uprawia się go w specjalnych chmielnikach. Mocne i długie łodygi chmielu mają też zastosowanie w wikliniarstwie.
Szyszki chmielu zbieramy w pogodne dni w tym okresie, gdy są już dobrze wyrośnięte, ale mają jeszcze jasnozielony kolor. W miarę dojrzewania żółkną i brunatnieją. Zrywamy je bez szypułek lub z krótkimi szypułkami.
Suszenie należy przeprowadzić szybko, rozkładając szyszki cienką warstwą w zacienionych miejscach o dużym przepływie powietrza lub w suszarniach ogrzewanych do 40°C. W czasie suszenia nie przewracamy ich, aby się nie kruszyły. Z 1 kg świeżych szyszek otrzymuje się około 30 dag suszu. Dobry susz nie powinien zawierać oderwanych od owocostanów łusek ani długich szypułek. Posiada przyjemny zapach i korzenny, gorzki smak. Należy go przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach najlepiej w twistach.
W zielarstwie stosuje się dojrzałe owocostany chmielu (Strobilus Lupuli) i gruczoły wydzielnicze otarte z powierzchni owocostanów. (Lupulinum). Pierwsze nazywamy potocznie szyszkami chmielowymi, drugie lupuliną. Działanie szyszek jest podobne jak działanie lupuliny, lecz kilkakrotnie słabsze.
Chmiel zwyczajny – skład chemiczny
Skład chemiczny chmielu to:
- olejek lotny do 1,6% (humulen, myrcen, farnezen, walerianian bornylu),
- mieszanina żywić od 10 do 15% (humulon i lupulon),
- flawonoidy (pochodne kemferolu, kwercetyny i epigeniny),
- cholina,
- garbniki od 2 do 5%,
- trójterpeny,
- związki purynowe (m.in. adenina),
- lupulina zawiera więcej olejku lotnego (do 6%),
- związki żywicowe (do 50%),
- substancje woskowe (do 25%) i związki tłuszczowe.
Chmiel zwyczajny – działanie lecznicze
Szyszki chmielowe wykazują wyraźne działanie uspokajające. Polega ono na hamowaniu czynności kory mózgowej, na obniżaniu pobudliwości niektórych ośrodków w rdzeniu kręgowym oraz na hamowaniu impulsów dochodzących do płciowej sfery mózgu. Najsilniej działają niektóre składniki olejku lotnego i związki żywicowe. Szyszki chmielu działają rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit i dróg moczowych, zwiększając wydalanie moczu oraz wydzielanie soku żołądkowego i śluzu. Dzięki temu wzmagają czynności trawienne, powodują lepsze wykorzystanie składników pokarmowych i tym samym wzmacniają organizm. Ułatwiają także usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii i toksyn bakteryjnych.
Duże znaczenie posiada bakteriobójcze działanie szyszek, obejmujące również bakterie odporne na penicylinę. Szyszki wywołują obfitsze krwawienia miesięczne. Dlatego należy zachować pewną ostrożność przy przepisywaniu tego leku kobietom. W dawkach leczniczych nie stwierdzono szkodliwych działań ubocznych.
Chmiel zwyczajny – zastosowanie w lecznictwie
Chmiel stosujemy w następujących schorzeniach:
- wyczerpanie nerwowe,
- bezsenność,
- histeria,
- nadmierna pobudliwość płciowa,
- moczenie nocne,
- nieżyt żołądka i jelit,
- niedokwaśność żołądkowa,
- wzdęcia i utrudnione trawienie,
- brak apetytu (gdy nastąpi nadmierny rozwój bakterii),
- początkowy okres gruźlicy płuc,
- zapalenie korzonków nerwowych,
- bóle reumatyczne,
- zapalenie skóry,
- czyraki mnogie i rany zainfekowane (zewnętrzne, ciepłe okłady).
W wielu przypadkach lupulina działa skuteczniej od waleriany, gdyż obniża jednocześnie pobudzenie płciowe. Jej stosowanie pozwala na obniżenie, a niekiedy zaniechanie podawania barbituranów – leków nasennych. W trakcie przechowywania lupulina traci jednak stopniowo swą aktywność wobec czego jej działanie jest nieregularne, a więc może być więcej lub mniej skuteczne.
Napary z chmielu zwyczajnego
Łyżkę szyszek chmielu zalać szklanką wrzątku i naparzać pod przykryciem 10 minut. Pić 2-3 razy dziennie po 1/3 szklanki naparu dla pobudzenia czynności żołądka oraz jako środek rozkurczowy i ogólnie wzmacniający. Zaleca się także wypijać na noc przy bezsenności nerwowej napar z łyżeczki chmielu i łyżeczki waleriany, zalanych szklanką wrzątku.
Dla uspokojenia nerwowego przygotowujemy napar z mieszanki, w skład której wchodzą:
- szyszki chmielu,
- korzeń kozłka lekarskiego,
- liście melisy,
- ziele dziurawca,
- owoce głogu,
- liście mięty.
Lekiem antyseptycznym (przeciwzakaźnym) jest napar z mieszanki złożonej z:
- szyszek chmielu,
- liści orzecha włoskiego,
- ziela tymianku,
- korzenia żywokostu,
- kłączy pięciornika.
Lekiem pobudzającym krwawienia miesięczne jest napar z:
- szyszek chmielu,
- kwiatów malwy czarnej,
- liści szałwii,
- kory kaliny koralowej.
Lupulina w opłatku: doustnie 0,25 g w opłatku, 5-4 razy dziennie, przy chorobach żołądka przed jedzeniem, jako środek uspokajający po jedzeniu. Przy bezsenności do 2,0 g dziennie w porcjach po 0,25 g.
Uspokajająco działają też kąpiele z dodatkiem szyszek chmielu.
Do płukania ciemnych włosów stosuje się mieszankę, która zawiera:
- szyszki chmielu,
- korzeń mydlnicy,
- kłącze tataraku,
- ziele skrzypu,
- ziele wrzosu,
- ziele nostrzyka,
- korę wierzby,
- liście pokrzywy.
Wyciąg z szyszek chmielu wchodzi w skład znanych specyfików: Nervosol (krople uspokajające) i Passispasmina.
