Wyróżniamy dwa gatunki pierwiosnka: wiosenny i wyniosły. Są to rośliny trwałe (byliny). Ich głąbiki wyrastające na wiosnę ponad rozetę przyziemnych liści do wysokości 40 cm dźwigają na szczycie wielokwiatowe kwiatostany. Oba gatunki pierwiosnka mają identyczne zastosowanie w lecznictwie.
Pierwiosnek wiosenny
Pierwiosnek wiosenny (P. veris), zwany także lekarskim, ma liście pomarszczone, jajowate lub krótko eliptyczne, brzegiem faliste i karbowane, zwężone w oskrzydlony ogonek, spodem kutnerowate. Kwiaty złocistożółte, jednostronnie zwieszone mają płatki o brzegach wklęsłych do środka. Każdy z nich ma u swej nasady pomarańczową plamkę. Kielich kwiatowy jest rozdęty, o jajowatych ząbkach, otaczający w czasie kwitnienia luźno dolną część korony. Rośnie na łąkach, polanach, w widnych zagajnikach i na słonecznych wzgórzach. Kwitnie w kwietniu i maju, czasem wcześniej.
Pierwiosnek wyniosły
Pierwiosnek wyniosły (P. elatior) ma liście pomarszczone, podłużnie jajowate, lub okrągławe, zwężone w oskrzydlony ogonek, brzegiem i na nerwach okryte zwykle dłuższymi włoskami. Wyprostowane kwiaty barwy żółtej mają płatki płaskie i szeroko rozpostarte, z pomarańczowym pierścieniem w gardzieli korony. Kielich kwiatowy o lancetowatych ząbkach jest wysmukły, otaczający niezbyt luźno dolną część korony. Rośnie na łąkach, nad rzeczkami, w lasach i zaroślach. Lubi miejsca wilgotne. Kwitnie od marca do do maja, często dłuzej.
Pierwiosnek – zbiór i przechowywanie
Obie rośliny są częściowo chronione. Pierwiosnek wyniosły występuje na ogół obficiej niż lekarski. Na przykład w okolicy Przemyśla rośnie masowo jako dzika roślina w rzadkich sadach i ogrodach otaczających zabudowania. Ich właściciele przynoszą często na kwiatowy targ puszyste bukiety kluczyków. Pierwiosnek uprawia się jako roślinę ozdobną. W ostatnich latach uprawia się go dla celów leczniczych.
Zbiór przeprowadza się w początkach kwitnienia rośliny. Kwiatostany bez głąbika należy ścinać ostrym nożem, aby uniknąć wyrywania roślin. Zbieramy je tylko w miejscach masowego występowania, wskazanych przez władze ochrony przyrody.
Ścięte kwiatostany pierwiosnka suszymy w suszarniach naturalnych lub ogrzewanych w temperaturze do 40°C. Dobry susz powinien składać się z kwiatostanów bez szypułek. Korony kwiatowe powinny być żółte, kielichy jasnozielone, w suszu nie powinno być kwiatostanów rozsypanych.
Ważny jest sposób przechowywania ziół. Przetrzymywane dłużej w papierowych lub płóciennych woreczkach blakną i tracą wiele cennych składników, a najszybciej olejki eteryczne i jednocześnie aromat. Wartość lecznicza takich ziół jest mała, a przecież na niej najbardziej nam zależy. Przez krótki okres na przykład ok. 10 dni, można przechowywać susz luźno w płóciennych, związanych woreczkach, aby się upewnić, że pozbył się nadmiaru wilgoci, a następnie napełnić nim twisty. Należy je szczelnie zakręcić i trzymać w zaciemnionym pomieszczeniu, najlepiej w tekturowym pudełku. Przesuszone zioła kruszą się, zaś wilgotne mogą zapleśnieć.
Pierwiosnek – skład chemiczny
Skład chemiczny pierwiosnka to:
- trójterpenowe związki saponinowe, zawierające m.in. kwas prymulowy,
- olejek eteryczny,
- związki cukrowe,
- glukozydy (prymaweryna i, prymulaweryna),
- substancje garbnikowe,
- karotenoidy,
- kwasy organiczne,
- fitosterole i flawonoidy.
Korzenie pierwiosnka zawierają więcej saponin niż kwiaty, a wysuszone liście (można je zbierać i suszyć) są bardzo bogatym źródłem witaminy C, której ilość dochodzi do 2,5%.
Działanie lecznicze wyciągów z kwiatów pierwiosnka
Chociaż kwiaty pierwiosnka zawierają mniej saponin niż korzenie, działają jednak równie silnie wykrztuśnie, a jednocześnie łagodniej i mniej drażniąco na górne odcinki dróg oddechowych. Wyciągi z kwiatów wzmagają czynności wydzielnicze dróg oddechowych, powodują rozrzedzenie zalegającej flegmy i wysuszonej wydzieliny śluzowej. Drażnią także łagodnie błonę śluzową gardła i wzmagają ruch nabłonka rzęskowego tchawicy. Na skutek tego następuje wyzwolenie odruchu wykrztuśnego i jednocześnie usuwanie śluzu z gardła. Ważne jest to, że surowiec zmniejsza nasilenie częstotliwość ataków kaszlu, posiada słabe działanie przeciwskurczowe i przeciwzapalne oraz że swym zasięgiem obejmuje nie tylko gardło, lecz również oskrzela.
Uporczywy, suchy kaszel jest szkodliwy, gdyż męczy serce i może spowodować pękanie drobnych naczyń krwionośnych. Wyciągi z surowca zmniejszają nasilenie obrzęków i bólu, a także przyśpieszają gojenie się ran pooperacyjnych.
Zastosowanie kwiatów pierwiosnka w leczeniu chorób
Wyciągi z kwiatów pierwiosnka stosujemy w następujących schorzeniach:
- krztusiec (lek pomocniczy),
- zapalenie i nieżyt gardła, krtani i oskrzeli, zwłaszcza, gdy błony śluzowe są wysuszone,
- pylica i gruźlica płuc (lek wykrztuśny).
Kwiaty pierwiosnka zaleca się szczególnie dla dzieci i osób starszych. Napar z wysuszonych liści pierwiosnka (z 5 g codziennie) jest cennym lekiem witaminowym.
Uwaga: zbyt duże dawki saponin grożą podrażnieniem nabłonka i mogą wywoływać nudności, wymioty i biegunkę. Podobne skutki może spowodować przedawkowanie senegi (krzyżownicy wirginijskiej), zawierającej stosunkowo dużo, bo ok. 10% saponin.
Odwar z kwiatów pierwiosnka
Pół łyżki kwiatów zalać 1,5 szklanki wody, gotować 3 minuty, odcedzić. Pić po 1-2 łyżki po jedzeniu 3-5 razy dziennie jako środek wykrztuśny. Korzystne jest stosowanie odwaru z mieszanki ziołowej, w skład której wchodzą; kwiaty pierwiosnka, liście podbiału, ziele macierzanki, korzeń lukrecji i korzeń żywokostu.
Syrop: Pół kilograma świeżych kwiatów zasypujemy w słoju 40 dkg cukru. Po miesiącu przetrzymywania w zacienionym miejscu wyciskamy syrop i przechowujemy go w butelkach. Jest bardzo smaczny. Zażywać 2-3 razy dziennie po 1 łyżeczce syropu w kieliszku ciepłej, przegotowanej wody (po jedzeniu).
