Wyróżniamy brzozę brodawkowatą, czyli białą (B. yerrucosa) i brzozę omszoną (B. pubescens). Pierwsza jest dużym drzewem, ma korę białą, która później grubieje i pęka. Jej zwisające gałązki są pokryte żywiczną wydzieliną. Druga jest znacznie niższa, ma korę białą lub brunatną i przybiera czasem postać krzaczastą. Jej młode gałązki są omszone i nie posiadają żywicowych gruczołów.
Brzozy rosną w całym kraju, omszona przeważnie w miejscach wilgotnych i na torfowiskach, brodawkowata w suchszych. Do celów leczniczych zbiera się liście i pączki. Liście brzozy omszonej są mniejsze, grubsze i od spodu owłosione. Działanie lecznicze liści obu brzóz jest identyczne.
Brzoza – występowanie i zbiór
W Tatrach i Sudetach rośnie jako krzew lub drzewo (do wys. 6 m) brzoza karpacka (B. carpatica), posiadająca koronę brunatną lub czarną.
Pączki zbieramy na przedwiośniu, gdy są dobrze nabrzmiałe, liście w tym okresie, gdy są młode, jeszcze nie wyrośnięte i pokryte lepką żywicą. Obrywa się je ręcznie do koszyka, bez ugniatania; gdyż łatwo się lepią i wtedy w czasie suszenia czernieją.
Zebrane liście należy jak najprędzej rozłożyć cienką warstwą w zacienionym i dobrze przewiewnym miejscu lub w pomieszczeniu o temperaturze podwyższonej do 40°C. Z 3 kg świeżych liści otrzymuje się 1 kg suszu. Dobrze wysuszone liście mają barwę oliwkowo-zieloną, słaby aromatyczny zapach i gorzkawy, ściągający smak. Ponieważ zawierają lotny olejek, najlepiej przechowywać je w szczelnie zakręconych twistach.
Brzoza – skład chemiczny
Skład chemiczny brzozy:
- flawonoidy,
- saponiny,
- alkohole trójterpenowe,
- kwas askorbinowy (witamina C),
- olejek lotny,
- związki żywicowe,
- garbniki,
- sole mineralne.
Skład chemiczny pączków jest podobny jak liści, lecz zawierają one znacznie więcej żywicy.
Brzoza – działanie lecznicze liści brzozy
Najważniejsze i najcenniejsze znaczenie lecznicze liści brzozy polega na ich dużym i jednocześnie niedrażniącym działaniu moczopędnym. Stwierdzono np., że przy leczeniu obrzęków na tle niedomogi sercowo-nerkowej ilość moczu wydzielonego w ciągu doby wzrosła aż sześciokrotnie. Natomiast u ludzi zdrowych odwary i napary z liści brzozy nie zwiększają diurezy (wydzielania moczu).
Do niedawna sądzono, że działanie moczopędne brzozy zależy od żywicy, której jest więcej w pączkach niż w liściach. Badania wykazały jednak, że o diuretycznym działaniu surowca decydują flawonoidy. W liściach jest więcej flawonoidów, niż w pączkach i więcej azotanu potasowego, który wzmaga działanie flawonoidów. Działanie liści jest ponadto lekko napotne, żółciopędne, przeciwgośćcowe i odkażające.
U ludzi chorych występują zaburzenia przemiany elektrolitów, a zwłaszcza zatrzymanie w ustroju jonów sodu i chloru. W stanach obrzękowych jony te są zatrzymywane w nadmiarze przez nerki i z tym wiąże się zwiększenie wodochłonności tkanek, przejawiające się puchliną. Przypuszcza się, że wyciągi z liści brzozy mają własności wiązania jonów w przewodzie pokarmowym i przeciwdziałają ich wchłanianiu się w drogach moczowych.
Mówiło się dużo o tym, że huba brzozowa działa przeciw nowotworowo. Jest w tym trochę prawdy stwierdzonej naukowo. Z obszernych badań wynika, że wyciąg z huby brzozowej (jest to guzowata narośl na korze zaatakowanej przez grzyb włóknouszek ukośny) wzmaga mechanizmy obronne organizmu osłabionego chorobą nowotworową. Podawany przez długi czas jest w stanie przedłużyć życie ludziom, cierpiącym na raka, jeśli nie nastąpiło jeszcze zbyt duże wyniszczenie organizmu. Stwierdzono wiele przypadków zahamowania wzrostu tkanki rakowej oraz zmniejszenie skłonności do przerzutów.
Liście brzozy i ich zastosowanie w leczeniu chorób
Liście z brzozy stosuje się w następujących schorzeniach:
- kamica nerkowa i pęcherzowa,
- obrzęki na tle niedomogi sercowo-nerkowej,
- choroby gośćca,
- dna moczanowa,
- zapalenie tkanki łącznej (cellulitis),
- schorzenie dróg żółciowych (skąpe wydzielanie żółci),
- białkomocz,
- przewlekłe egzemy (kąpiele z odwaru liści).
W medycynie ludowej pito sok brzozowy w bólach reumatycznych i nacierano chore stawy alkoholowym wyciągiem z pączków brzozy. Przykładano również świeże liście na obolałe stawy. Sok z brzozy stosowano na porost włosów oraz do wybielania piegowatej cery.
Napar z liści brzozy
Łyżkę stołową liści zalać szklanką wrzątku i naparzać pod przykryciem od 5 do 10 minut. Przecedzić. Pić porcjami 2 razy dziennie po szklance naparu między posiłkami. Pozostałość z naparu można wygotować (10 minut) i pić napar zmieszany z odwarem.
Niektórzy zielarze radzą zmielić liście (w elektrycznym młynku) na miałki proszek i używać po pół łyżeczki proszku w szklance przegotowanej, ciepłej wody.
Syrop z liści brzozy
Napary i odwary z liści brzozy nie są smaczne, Można przygotować z liści wygodny w użytku i smaczny syrop. Mielimy w maszynce do mięsa świeże liście brzozy i zasypujemy je w słoju cukrem w stosunku wagowym 1:1. Po kilku tygodniach, gdy liście puszczą sok, wyciskamy go przez lnianą szmatkę. Resztę zalewamy wrzątkiem, dobrze mieszamy i po pewnym czasie znów wyciskamy mniej gęsty syrop. Można to powtórzyć, przestrzegając, aby cały wyciśnięty płyn ważył dwa razy więcej niż użyty cukier. Syrop przechowujemy w butelkach. Pijemy w razie potrzeby 2 razy dziennie po łyżce syropu, rozpuszczonego w szklance przegotowanej wody (między posiłkami).
Paczkowane liście brzozy, a także sok z brzozy (Succus Betulae) można nabyć w sklepach. Liście z brzozy wchodzą w skład granulatów Betagran, Reumogran i Urogran oraz mieszanek Pyrosan, Reumosan i Urosan. Wyciągi z liści brzozy znajdują się w płynie Betasol (lek przeciw łuszczycy) oraz w paście Fitolizyna.
