Czarny bez jest dużym krzewem, a niekiedy drzewkiem dochodzącym do wysokości nawet 10 m. Znany jest dobrze ze swych pierzastych liści i dużych biało-kremowych parasoli, utkanych z drobnych, mocno pachnących kwiatków. Ku jesieni kwiatki przekształcają się w lśniące, ciemno-fioletowe jagody i wtedy czarne parasole obwisają coraz niżej pod ich rosnącym ciężarem.
Czarny bez – występowanie i zbiór
Bez rośnie wszędzie; w liściastych lasach, w zaroślach, na zrębach, nad potokami, na rumowiskach i w ogrodach. Lubi gleby średnio wilgotne, bogate w związki azotowe. Z bzu pozyskuje się kwiaty, owoce, liście i korę.
Zrywa się całe, nie rozkwitające kwiatostany, układając je luźno w koszu. Zawiesza się je na sznurkach lub rozściela cienką warstwą (najlepiej na sitach) w zacienionym, przewiewnym miejscu. Suszone w upalne dni od razu na strychu pod dachem pokrytym blachą łatwo ciemnieją. Dlatego początkowo suszymy je w temperaturze do 30°C, a dopiero gdy dobrze zwiędną, dosuszamy je w podwyższonej do 60°C. Susz otarty na sicie, przez które przelatują pojedyncze kwiatki, powinien mieć barwę żółtobiałą lub cytrynową, jeśli w kwiatkach jest dużo pyłku.
Owoce bzu dojrzewają we wrześniu. Nie zrywamy baldachów, w których trafiają się owoce zielone, zawierające trujące glikozydy, lecz tylko takie, w których wszystkie jagody są dojrzałe, ciemnofioletowe i błyszczące Nie zrywamy gron zanieczyszczonych przez ptaki, a także takich, w których jest dużo owoców niewykształconych lub zbrunatniałych. Owoce suszymy podobnie jak kwiaty, początkowo w temperaturze do 30°C potem w podwyższonej do 60°C. Suszone w zbyt wysokiej temperaturze przypalają się. Po ususzeniu przecieramy baldachy przez sito, oddzielając owoce od szypułek i rozkruszu.
Zarówno kwiaty, jak i owoce bzu przechowujemy w szczelnie zamkniętych naczyniach, np. w twistach lub wekach chroniąc je przed światłem. Można zbierać również liście i korę, wykorzystując je doraźnie.
Świeżych kwiatów i owoców czarnego bzu można użyć, do wyrobu soków. Na 1 kg oberwanych kwiatów dajemy około 80 dag cukru, po 3 tygodniach wyciskamy sok i zlewamy go do butelek. Jest winny, orzeźwiający. Na 1 kg soku wyciśniętego z owoców przez lniany woreczek lub oddzielonego od pestek przez sokowirówkę – dajemy 1 kg cukru. Kwiaty zawierają dużo kwasów, a jeszcze więcej zawierają ich owoce. Przegotowany sok lubi pleśnieć. Surowy trzyma się dobrze i nie traci na witaminie C.
Z owoców bzu można zrobić konfiturę. Jest smaczna, zwłaszcza gdy się doda w czasie smażenia pomarańczowej skórki. Na 1 kg owoców dajemy 1 kg cukru, smażymy krótko, wlewamy rzadką; gorącą konfiturę do wyparzonych twistów i dobrze je zakręcamy. Trzyma się dobrze, jest wygodniejsza w używaniu i skuteczniejsza niż odwar z owoców.
Czarny bez – skład chemiczny
Kwiaty bzu zawierają:
- flawonoidy (wśród nich izokwercytrynę, która występuje w dziurawcu),
- cholinę (występuje też w krwawniku),
- kwas walerianowy i kawowy,
- garbniki,
- sole mineralne,
- olejek lotny,
- związek o charakterze hormonu płciowego,
- substancję działającą napotnie.
W owocach bzu znajdziemy wiele kwasów (winowy, octowy, walerianowy i cytrynowy), oraz:
- cukry,
- garbniki,
- aminokwas zwany tyrozyną,
- sole mineralne,
- zespół witamin B,
- witaminę C i inne związki.
Czarny bez – zastosowanie
Zastosowanie leków z czarnego bzu jest stosunkowo szerokie (surowiec zawiera dużo różnych składników). Kwiaty bzu działają napotnie i przeciwgorączkowo. Stosujemy je w następujących schorzeniach:
- grypa, przeziębienia, angina, stany nieżytowe dróg oddechowych,
- choroby reumatyczne (bóle stawowe i mięśniowe) dna,
- stany nieżytowe i zapalne nerek, dróg moczowych i pęcherza, niedostateczne wydzielanie moczu i związane z tym obrzęki,
- zaburzenia przemiany materii i przewodu pokarmowego,
- wysypki skórne, stany zapalne skóry, egzemy, liszaje, wrzody, róża, oparzenia,
- zapalenie spojówek.
Aby wzmocnić napotne działanie, mieszamy kwiat bzu z kwiatem lipy, a chcąc wzmocnić działanie moczopędne stosujemy mieszankę, w skład której wchodzą; kwiat bzu. ziele skrzepu, ziele rdestu ptasiego, liście brzozy, kłącze perzu i korzenie mniszka lekarskiego.
W przypadku grypy, chorób reumatycznych, wysypek i obrzęków stosujemy napar z kwiatów wewnętrznie przy anginie jako płukankę. W pozostałych przypadkach stosujemy napar zewnętrznie w postaci okładów lub przemywań oczu.
Czarny bez – działanie
Owoce bzu działają rozwalniająco i przeciwbólowo. Stosujemy je przy obstrukcji, w bólach neuralgicznych, migrenie, zapaleniu nerwu trójdzielnego i rwie kulszowej. Przy obrzękach stóp okładamy je świeżymi liśćmi, owijamy folią i bandażujemy (na noc).
Aby zmniejszyć bóle reumatyczne w łydkach i kolanach, a także w przedramionach, robimy podobne okłady z kory, zeskrobanej wczesną wiosną z puszczających sok młodych pędów i dobrze rozdrobnionej (można ją zemleć w maszynce do mięsa).
Sposób użycia: Łyżkę stołową kwiatów zalać szklanką wrzącej wody, trzymać pod przykryciem 15 minut, odcedzić. Pić 3-4 razy dziennie po szklance naparu. Ostudzonego naparu używa się do kompresów i przemywań oczu. Do wewnętrznego użycia można stosować zamiast naparu 3 razy dziennie po łyżce soku (dla dzieci po łyżeczce) rozpuszczonego w wodzie. Aby otrzymać zagęszczony odwar z owoców, dajemy na szklankę wody 15-20 g suszu, gotujemy 20 minut, przecedzamy. Pijemy 1-2 razy dziennie po pół szklanki jako środek przeciwbólowy, a także przy obstrukcji. W tym samym celu zjadamy 2 razy dziennie po łyżce konfitury.
