Substancje (środki) psychoaktywne to takie, które są używane w celu osiągnięcia określonego, oczekiwanego wpływu na psychikę i zachowanie. Większość z tych substancji uzależnia, szkodzi zdrowiu, zaburza funkcjonowanie w społeczeństwie. Przyjęcie niektórych z nich powoduje nasilone objawy toksyczne lub zachowania groźne dla życia.
Substancje psychoaktywne:
- alkohol
- opioidy (opiaty)
- kanabinole
- leki uspokajające i nasenne
- substancje psychostymulujące
- substancje halucynogenne
- tytoń
- lotne rozpuszczalniki.
Nadużywanie (inaczej szkodliwe używanie) substancji psychoaktywnych polega na takim ich przyjmowaniu, które powoduje somatyczne i psychiczne szkody na zdrowiu.
Uzależnienie od środka psychoaktywnego oznacza:
- silne pragnienie lub poczucie przymusu użycia substancji (głód)
- problemy z kontrolowaniem swojego zachowania
- objawy abstynencyjne po zmniejszeniu ilości lub zaprzestaniu spożycia
- zażywanie coraz większych dawek substancji, aby osiągnąć ten sam efekt (tolerancja)
- zaniedbywanie swoich obowiązków, poświęcanie czasu na poszukiwanie i zdobywanie danej substancji
- zażywanie substancji, mimo wiedzy o jej szkodliwości.
Substancje psychoaktywne silnie wpływają na psychikę, a także na ciało, przez co objawy wynikające z ich zażywania bywają gwałtowne i łatwo zauważalne dla otoczenia.
Opioidy (opiaty) morfina, heroina
Uzależnienie od opiatów rozwija się bardzo szybko, niekiedy po ich kilkakrotnym zażyciu. Pojawia się silny głód psychiczny, tolerancja, przestawienie aktywności życiowej na zdobywanie środków finansowych na zakup narkotyków -zwykle w sposób sprzeczny z prawem (kradzieże, włamania, napady). Osoba uzależniona przestaje się uczyć, pracować, zrywa kontakty z rodziną, przyłącza się do grupy uzależnionych.
Skutki przyjmowania opioidów
- odczucie euforii, ciepła
- zmniejszenie głodu i bólu
- zwężenie źrenic i ich słaba reakcja na światło
- obniżenie ciśnienia tętniczego krwi i temperatury ciała
- bladość skóry
- suchość śluzówki
- spowolnienie psychoruchowe.
Szkody zdrowotne związane z uzależnieniem są znaczne, a wynikają głównie z dożylnego przyjmowania narkotyków oraz niedożywienia.
Najważniejsze szkody
- ryzyko zakażenia wirusem HIV
- WZW typu C
- stany zapalne naczyń krwionośnych i skóry
- grzybica
- gruźlica
- próchnica.
Główną przyczyną zgonów jest przedawkowanie narkotyków.
Opiaty
- wyrabiane z makówek łub słomy makowej — tzw. kompot. zupo, makiwara – stosowane do wstrzyknięć dożylnych łub doustnie
- heroina – tzw. brown sugar i czysta heroina
- narkotyczne środki przeciwbólowe: morfina, petydyna.
Kanabinole – marihuana, haszysz
Skutki zażywania kanabinoli:
- odczucie euforii, beztroski, lekkości ciała
- podwyższenie samooceny
- wielomówność
- napady śmiechu
- wyostrzony wzrok i słuch
- zaburzenia percepcji czasu i odległości (to, co dalekie, wydaje się bardzo bliskie lub odwrotnie)
- zaburzenia koordynacji ruchowej
- spowolnienie psychoruchowe
- opóźnienie reakcji na bodźce.
Bywa to przyczyną różnych wypadków, w tym drogowych. Używanie kanabinoli może prowadzić do uzależnienia psychicznego.
Cechy charakterystyczne:
- niechęć do nauki i pracy
- ograniczenie kręgu znajomych
- pogorszenie pamięci, uwagi, koncentracji.
U niektórych uzależnionych osób pojawiają się ostre psychozy, którym towarzyszą:
- omamy
- gonitwa myśli
- poczucie zmiany własnego ciała (np. zniekształcenie kończyn) i osobowości
- lęk i niepokój
- zaburzenia snu.
Istnieje zjawisko zwane flashback, wywołuje lęk, pobudzenie, wspomnienia z okresu nadużywania w okresie abstynencji. Poza tym palenie marihuany drażni drogi układu oddechowego, u kobiet powoduje zaburzenia miesiączkowania.
Kanabinole
- naturalnie występują w konopiach indyjskich – marihuana, haszysz, olej haszyszowy – używane w postaci inhalacji z dymu papierosowego lub z fajki albo doustnie w postaci naparów
- produkowane syntetycznie w postaci tabletek lub kapsułek.
Leki uspokajające i nasenne – głównie benzodiazepiny
Są to leki powszechnie stosowane z powodu zaburzeń snu, zaburzeń emocjonalnych czy lękowych. Jednak zażywane zbyt długo lub w nieodpowiednich dawkach szybko prowadzą do tolerancji i uzależnienia. Większość przypadków uzależnienia pozostaje nierozpoznana. Dalsze przepisywanie tych leków bez leczenia przyczynowego i pod wpływem nacisków pacjenta oraz wyłudzanie recept i lekarstw prowadzi do pogłębienia uzależnienia. Nadużywanie leków uspokajających i nasennych powoduje zaburzenia nastroju i snu, stany lękowe, czyli dolegliwości, z którymi pacjent walczy, stosując te leki.
W przypadku uzależnienia dochodzi do:
- pogorszenia pamięci, uwagi i koncentracji
- spowolnienia mowy i myślenia
- chwiejnego nastroju
- lęku
- zaburzeń snu
- zmniejszenia apetytu
- niekiedy agresji.
Osoby uzależnione gorzej funkcjonują w rodzinie i społeczeństwie, poza tym nie są krytyczne wobec swojej choroby i próbują przedstawiać racjonalne powody zażywania leków.
Substancje psychostymulujące – kokaina, amfetamina, kofeina
Substancje te są stosowane w celu:
- usunięcia zmęczenia
- wywołania euforii
- zwiększenia sprawności intelektualnej i fizycznej oraz jasności myślenia
- zwiększenia popędu seksualnego.
Nadużywanie kokainy niekorzystnie wpływa na:
- układ krążenia (nadciśnienie tętnicze, zawał serca, zaburzenia rytmu serca)
- układ oddechowy (częste infekcje, duszność, zanik śluzówki nosa)
- ciążę (trudności z donoszeniem ciąży).
Inne następstwa zdrowotne to napady drgawkowe, zaburzenia snu, nastroju. Podobne, lecz mniej nasilone objawy występują w przebiegu nadużywania amfetaminy. Kokaina bardzo szybko powoduje uzależnienie psychiczne. Osoby uzależnione są często nieufne, podejrzliwe, mają urojenia prześladowcze. Typowe są kilkudniowe ciągi zażywania kokainy, aż do wyczerpania fizycznego i psychicznego.
Kokainę i amfetaminę przyjmuje się:
- doustnie
- dożylnie
- przez śluzówkę nosa
- przez inhalacje.
Substancje halucynogenne — LSD, ecstasy
Nadużywanie halucynogenów prowadzi do wystąpienia stanów odurzenia z:
- omamami
- urojeniami
- lękiem
- niekiedy z agresją, samookaleczeniem, samobójstwem.
Szybko narasta tolerancja. Osoby uzależnione zaniedbują naukę i pracę, gdyż koncentrują się na zdobywaniu halucynogenów i wprowadzaniu się w stan odurzenia. Przeżywają też różne stany psychotyczne: religijne, mistyczne, ekstatyczne.
Substancje halucynogenne
- naturalne, np. w grzybach halucynogennych (psylocybina)
- syntetyczne, np. LSD, ecstasy.
Nikotyna
Dym tytoniowy zwęża naczynia krwionośne, drażni drogi oddechowe, przyczynia się do powstania wielu nowotworów złośliwych. Szkodliwy wpływ nikotyny jest powszechnie znany, jednak dla wielu świadomość jej szkodliwości nie wystarcza, by zaprzestać palenia tytoniu. Poza tym nikotyna jest jedną z najbardziej uzależniających substancji. Dość szybko dochodzi do uzależnienia psychicznego. Zapalenie papierosa powoduje odprężenie, odczuwanie jasności myślenia, ustąpienie lęku. Osoby uzależnione często bagatelizują swój problem, nie podejmują próby zaprzestania palenia tytoniu.
Lotne rozpuszczalniki – benzyna, pasty, podtlenek azotu
Lotne rozpuszczalniki to substancje, które po podgrzaniu lub w temperaturze pokojowej są rozpylane. Substancje te są tanie i łatwo dostępne, stąd często stosowane przez dzieci i młodzież z rodzin ubogich i patologicznych. Ich inhalacja (często z worków foliowych) ma na celu wprowadzenie się w stan euforii, nieświadomości, doznawanie omamów. Po inhalacji często pojawiają się bóle brzucha, nudności, wymioty, podrażnienie ust i gardła. Zakładanie worków na głowę, celem głębszej inhalacji, może zakończyć się śmiercią przez uduszenie.
Objawy uzależnienia
- bóle głowy i brzucha
- krwawienia z nosa
- zaburzenia snu oraz pamięci
- drażliwość.
DIAGNOSTYKA
W rozpoznawaniu uzależnień (szczególnie od substancji halucynogennych, psychostymulujących, opioidów, kanabinoli) duże znaczenie ma rozmowa z rodziną lub otoczeniem osoby uzależnionej, gdyż oni pierwsi zauważają zmiany w jej zachowaniu i codziennej aktywności. Dostrzegają zaniedbywanie nauki, pracy, obowiązków domowych, osłabienie więzi rodzinnych, podporządkowanie swojego życia zdobywaniu substancji psychoaktywnej, a przy niepowodzeniu w jej uzyskaniu – drażliwość, wybuchy złości, agresję.
LECZENIE
Największym problemem jest namówienie osoby uzależnionej na rozpoczęcie terapii, która chociaż długotrwała i kilku-etapowa, daje nadzieję na wyzdrowienie. Niepodjęcie leczenia pogłębia szkody zdrowotne, osobiste, rodzinne, społeczne, zawodowe, może także zakończyć się śmiercią z powodu przedawkowania lub próby samobójczej.
Narasta problem sięgania po narkotyki przez młodzież szkolną. Ma to miejsce przeważnie w przypadku niepowodzeń w szkole, narażenia na „stresy szkolne” oraz przy braku wsparcia i akceptacji ze strony rodziny.
PORADY LEKARZA
✓ NALEŻY
- uświadamiać i ostrzegać bliskie osoby
- uważnie obserwować dorastające dzieci
- kontrolować, czy dzieci stosują się do obowiązujących w rodzinie zasad (porządek dnia, obowiązki osobiste) i nagradzać właściwe zachowania
- zaakceptować osobę uzależnioną, nie odrzucać jej, gdyż jeszcze bardziej się zagubi.
✓ NIE NALEŻY
- zwlekać z szukaniem pomocy w Poradni Odwykowej, u psychologa lub u psychiatry.
Nie wolno zaniedbywać własnej edukacji na ten temat. Najlepszym sposobem edukowania innych, w tym własnych dzieci, jest edukowanie siebie, zdobywanie wiedzy na temat uzależnień, aby właściwie i skutecznie pomóc ludziom uzależnionym.
Liczba uzależnionych, zwłaszcza młodzieży, rośnie w zastraszającym tempie. Obniża się wiek inicjacji używania alkoholu, narkotyków oraz innych substancji uzależniających (kleje, anaboliki, leki psychotropowe), szczególnie u dziewcząt ma to miejsce przed 16. rokiem życia. Nadużywanie alkoholu i tytoniu może być nawet groźniejsze niż stosowanie narkotyków. Stwarza zagrożenie dla zdrowia psychicznego członków rodzin uzależnionego, zwłaszcza tych najsłabszych, czyli dzieci i młodzieży. Do działań profilaktyki i zapobiegania zobligowani są wszyscy (rodzice, opiekunowie, wychowawcy, służba zdrowia itp.), gdyż zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży warunkuje rozwój kraju oraz to, jakim będzie on w przyszłości.